१. विषय प्रवेश
मधेश प्रदेशमा आठ जिल्ला छन् । हरेक जिल्लामा साहित्यकारहरु छन् । हरेक जिल्लाबाट विभिन्न साहित्यिक कृतिहरु प्रकाशन भइरहेका छन् । प्रदेशको साहित्यिक कृतिको विश्लेषण पनि भई नै रहेको छ । साहित्यका विभिन्न विधामध्ये लघुकथा एक हो । लघुकथाको क्षेत्रमा पनि मधेश प्रदेशमा निकै ठोस कामहरु भइरहेका छन् । लघुकथा प्रतिष्ठानले हरेक दिन साँझमा लघुकथासम्बन्धी कार्यक्रम निरन्तर सञ्चालन गरिरहेको छ । लघुकथाका एकल तथा संयुक्त कृतिहरु प्रकाशन भइरहेका छन् । विभिन्न पत्रपत्रिकामा लघुकथा तथा तिनका समीक्षा आइरहेका छन् । प्रदेश बाहिरका विभिन्न मञ्चहरुमा मधेश प्रदेशका लघुकथा प्रकाशित भइरहेका छन् ।

यस्तै बागमती प्रदेशको मकवानपुरमा दर्ता भई प्रकाशनरत लोक भावना वैचारिक तथा साहित्यिक त्रैमासिक पत्रिका हो – लोक भावना । यस पत्रिकाका प्रकाशक÷सम्पादक हुन् नानीमैया अधिकारी । अधिकारीको सम्पादनमा २०६३÷०६४ देखि निरन्तर प्रकाशन भइरहेको यो पत्रिका आफ्नै विशिष्टता भएको पत्रिका हो । प्रगतिशील विचारका रचनालाई मुख्य प्राथमिकता दिने गरेको यस पत्रिकाको ६१ औँ अंक ‘लघुकथा विशेषाङ्क’को रुपमा प्रकाशित भएको छ । यस विशेषांकमा परेका लघुकथाका रचनाकारहरुको नामको पहिलो वर्णलाई आधार मानी सम्पूर्ण लघुकथाहरु लघुकथाकारको नामको वर्णानुक्रमानुसार राखिएका छन् । सोही वर्णानुक्रममा परेका रचनाहरुको सोही क्रममा नै मधेश प्रदेशका लघुकथाहरुको आधारमा ‘मधेश प्रदेशका लघुकथाको विषयगत विश्लेषण’ सङ्क्षिप्त आलेख प्रस्तुत गरिएको छ ।

२. मधेश प्रदेशका लघुकथा
‘लोक भावना’ त्रैमासिकको ‘लघुकथा विशेषाङ्क’मा मधेश प्रदेश दुई किसिमले आएको छ । बाराका नवराज रिजालले ‘नेपाली लघुकथामा सामाजिक चिन्तन’ शीर्षकमा विशेषाङ्कको आमुख लेखेका छन् । यो नै पत्रिकाको मूल आलेख हो । पत्रिकाको अन्तिममा रौतहटका विवेक वाइवाले ‘अतिथि सम्पादकको कुरो’ शीर्षकमा एउटा लघुआलेख लेखेका छन् । यो अतिथि सम्पादकीय हो । पत्रिकाको यस अङ्कमा वाइवा ‘अतिथि सम्पादक’ छन् ।

यस ‘लघुकथा विशेषाङ्क’मा प्रकाशित लघुकथाका लघुकथाकार÷कथाकारहरुको लघुकथाको अन्त्यमा ठेगाना दिइएको छ । अधिकांश रचनाकारको ठेगाना दिइएको भए पनि केही रचनाकारको ठेगाना भने नदिइएको पनि देखिएको छ । रचनाकारले आफैंले नलेखेको वा लेख्न नचाहेको वा लेखेर पठाएको भए पनि प्रकाशित हुन नसकेको हुन सक्छ । एक लघुकथाकारका दुई लघुकथा प्रकाशित छन् र दोस्रो लघुकथाको अन्त्यमा ठेगाना दिइएको छ । दिइएको ठेगानाको मधेश प्रदेशका निकै कम लघुकथा परेका छन् । र, लघुकथाको अन्त्यमा दिइएको ठेगानाकै आधारमा मधेश प्रदेशका लघुकथाको विषयगत विश्लेषण गरिएको छ ।

पत्रिकामा किशुनदयाल श्रीकृष्ण, गोपाल अश्क, ध्रुवकुमार घिमिरे, नवराज रिजाल, यमुना प्रधानाङ्ग मुना, यशु श्रेष्ठ, रेणु गुप्ता र सञ्जय साह मित्रका दुई दुई लघुकथाहरू प्रकाशित छन् ।

किशुनदयाल श्रीकृष्ण रौतहटका सर्जक हुन् । उनको पहिलो लघुकथा हो – इयाद हए हमरा । बज्जिका भाषामा यो लघुकथा रहेको बताइएको छ । यस शीर्षकको नेपाली अनुवाद हुन्छ – सम्झना छ मलाई । आन्तरिक दृष्टिबिन्दुमा लेखिएको यस कथामा म पात्रलाई बाल्यकालको सम्झना रहेको छ । यसमा विपन्नता, अज्ञानता र शिक्षित–अशिक्षितको भेदलाई प्रस्तुत गरिएको छ । श्रीकृष्णको दोस्रो लघुकथा हो – इन्टरनेटको दुरुपयोग । यसमा गाउँमा विद्यालयमा निशुल्क इन्टरनेट उपलब्ध भएपछि किशोर वयमा देखिएको विकृतिलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । दुरुपयोग नगर भनेर सम्झाउँदा तार नै काटिदिएको संकेत लघुकथामा गरिएको छ ।

गोपाल अश्क नेपालमा प्रसिद्ध लघुकथाकार हुन् । उनी पर्सा वीरगंजका हुन् । उनका लघुकथालाई नेपालमा मानक लघुकथा पनि मानिएको छ । यसमा अश्कको पहिलो लघुकथा हो – चिन्ता । यस लघुकथामा स्वानुभूतिको गन्ध पाइन्छ । एक कर्तव्यनिष्ठ र जिम्मेवार पिताको चिन्ता यसमा देखाइएको छ । यो यथार्थपरक रचना हो । विषय र प्रस्तुति दुवै यथार्थ लाग्छन् । लघुकथाको अन्तिममा आएको प्रश्न – … यो किन हुँदोरहेछ ? पढेपछि सोझै पाठकको ध्यान शीर्षकतिर तानिन्छ । अश्कको दोस्रो लघुकथा हो – बिग्रिँदै गएको अक्षर । यस लघुकथामा पहिले निकै राम्रो अक्षर हुने एक लेखकको अक्षर बिग्रिँदै गएको प्रस्तुत गर्दै यसले पारेको प्रभावलाई देखाइएको छ । उमेरसँगै धेरै कुरो बग्दोरहेछ अक्षर, सम्बन्ध, प्रवृत्ति । यसै गरी अक्षरसित जोडिएका हुन्छन् स्मृति, नाता र समय । अक्षरले दिँदो पनि रहेछ अनेक थोक । यो गम्भीर विषय भएको कथा हो । पाठकलाई आफ्नो जीवनको धेरै क्षणलाई यसले जोड्ने सामथ्र्य राखेको छ ।

बाराका साहित्यकार ध्रुवकुमार घिमिरेका दुई लघुकथा प्रकाशित छन् । पहिलो लघुकथा हो –आआफ्नै दृष्टिकोण । प्रश्नै प्रश्नमा गएर टुंगिएको यस लघुकथाको प्रमुख पात्र आदर्श र नैतिकवान बन्न खोज्दा, सर्वत्र दृष्टान्त बन्न खोज्दा असफल मात्रै भएको बताइएको छ । सबै काम अरुले गरिदेओस् भन्ने प्रवृत्ति राख्ने वर्तमान परिवेशमा जो गर्दछ उसैले गरिरहोस् वा जिम्मेवारी नै उसैको हो भन्ने पर्ने रहेछ । निजगढका साहित्यकार घिमिरेको अर्को लघुकथा हो – जिउँदा सालिकहरु । यो स्वैरकाल्पनिक विषयवस्तु र प्रस्तुति भएको लघुकथा हो । आफ्नै छोरीलाई मालिकको इसारामा उठाएर बलात्कारको जिम्मा लगाउने पिताले टुँडिखेलका सबै सालिकहरु जिउँदो भएको देखाएका छन् ।

बाराका अर्का साहित्यकार नवराज रिजाल यस ‘लघुकथा विशेषाङ्क’ दुईपटक आएका छन् । आमुखपछि रिजालका दुई लघुकथा प्रकाशित छन् । पहिलो लघुकथा हो – परिचय । यस कथामा ऊ पात्रलाई चिन्न नसकेर जथाभावी आरोप लगाइएको छ । नबुझी केवल बाह्य देखाइका भरमा एक किसिमको परिचयको आरोप लगाइहाल्ने मानवीय प्रवृत्तिको पर्दाफास गरिएको छ । मान्छेको परिचय बुझ्न आग्रहभन्दा माथि उठ्नुपर्ने यसमा बताइएको छ । रिजालको अर्को लघुकथा हो – भोक । भोकसित मानिसको सपना पनि बाँचेको हुन्छ । घरको भान्छामा उब्रिएको खानालाई जथाभावी फाल्न नहुने यसमा बताइएको छ । फ्याँक्न लागेको अन्नले भोको पेटमा मुस्कान दिने गरेको मार्मिक पक्षलाई पात्र र परिवेशमार्फत कथामा प्रस्तुत गरिएको छ ।

यमुना प्रधानाङ्ग मुना पर्साकी हुन् । यस अङ्कमा प्रकाशित उनका दुई लघुकथाहरूमध्ये पहिलो हो – बुई । प्रतिभाको कदर हुन नसकेको कुरालाई दुई साथीको सम्वादमार्फत विषयवस्तु बनाइएको छ । दुई जनाले कुराकानी गरिरहँदा तेस्रोले आफ्नो पार्टीमा पनि सोही प्रवृत्ति रहेको अथ्र्याएको छ । प्रतिभाको कदर हुन नसकेकोमा यस लघुकथामा असन्तोष अभिव्यक्त भएको छ । दोस्रो लघुकथा हो – परिणाम । भाषणको सार्थक परिणाम यस कथामा देखाइएको छ । भाषण सुनेपछि भाषणको विषयअनुसार घरभित्र परिवर्तन आएको विषयवस्तु रहेको छ । सबै दृष्टिकोणले यो लघुकथा सार्थक रहेको छ ।

यशु श्रेष्ठ रौतहटका सर्जक हुन् । नेपालमा बालकथाको क्षेत्रमा नवयुवाहरुमा सबैभन्दा बढी कृति निकाल्ने सर्जक हुन् श्रेष्ठ । यस अङ्कमा उनको पहिलो लघुकथा हो – हराभरा । परदेशलाई हराभरा बनाउनमा आफ्नो जीवन अर्पण गरेका एक पात्रलाई देशको सम्झना भएको छ । समय घर्किसकेर पनि देशलाई हराभरा बनाउने बोध हुनुले यो लघुकथा सकारात्मक भावको हुन गएको छ । अर्को कथा हो – फरक मान्छे । विभिन्न चरा तथा पशुसित बस्न मन पराउने एक पात्रको चरित्र यसको मुख्य विषयवस्तु हो । मानिसले धोका दिने तर घरपालुवा पशुपक्षीले भने धोका दिने नगरेको यसमा बताइएको छ । छल गर्ने प्रवृत्तिमाथि अविश्वास रहेको विषयवस्तु यसमा रहेको छ ।

छैटौँ लघुकथाकार हुन् रेणु गुप्ता । रौतहटकी गुप्ताको यस अङ्कमा परेको पहिलो लघुकथा हो – बालअधिकार । समाजसेवीबाटै पनि बालबालिकालाई धोका हुन्छ भन्ने यसमा देखाइएको छ । बालबालिकाका लागि काम गर्ने व्यक्तिले पनि बालबालिकामाथि अन्याय गर्ने गरेको प्रवृत्ति यसमा देखाइएको छ । दोस्रो कथा हो – अनाथ । बसपार्कबाट अनाथालय पुगेको सडक बालकलाई कसैले धेरै माया गर्दा माया गर्नेको अनुहारमा पिताको छवि खोज्ने गरेको मार्मिक विषयवस्तु हो यस कथाको ।

यस अङकमा मेरा पनि दुई लघुकथा रहेका छन् – अचम्मको खुसी र मिटर ब्याजी । आफ्नै रचना भएकाले यहाँ आफैँले विश्लेषण गर्न उचित लागेन ।

३. समापन
‘लोक भावना’ त्रैमासिक पत्रिकाको ‘लघुकथा विशेषाङ्क’मा मधेश प्रदेशका अन्य जिल्लाका रचनाहरू समावेश भएको ठेगानाको आधारमा देखिएको छैन । ठेगाना उल्लेख नभएका कतिपय रचनाहरूमा मधेश प्रदेशका अन्य जिल्लाका रचनाहरु हुन सक्छन् ।

यस ‘विशेषाङ्क’को आधारमा मधेश प्रदेशमा समसामयिक विषयमा बढी लघुकथा लेखिने गरेको स्पष्ट भएको छ । अधिकांश लघुकथा समसामयिक विषयवस्तुमा आधारित छन् । काल्पनिक वा स्वैरकाल्पनिक विषयवस्तुका रचनाहरु पनि परेका छन् । प्रकाशित सम्पूर्ण कथाहरुमा मानवीय पात्रहरु प्रयोग गरिएका छन् । आन्तरिक दृष्टिविन्दुमा रचित केही रचनाहरुमा भने ‘नितान्त निजी अनुभूति’ जस्तो लाग्ने गरी प्रस्तुति रहेको छ । बाह्य दृष्टिविन्दुमा रचित रचनाहरुमा प्रस्तुतिगत पार्थक्य रहेको छ ।

लघुकथाहरुमा बालपात्र, किशोर तथा नवयुवा र प्रौढ सबै किसिमका पात्रहरु आएका छन् । अधिकांश कथाहरुमा भौगोलिक परिवेशको प्रस्तुति कमजोर रहेको देखिन्छ ।

समग्रमा, मधेश प्रदेशका लघुकथाहरुको विषयगत प्रस्तुति यही हो भन्न सकिने होइन तर यस विशेषाङ्कलाई भने मधेश प्रदेशका लघुकथाको विषयवस्तुलाई आँखीझ्यालको रुपमा हेर्न सकिन्छ ।
गरुडा ४, रौतहट