अधिकमासलाई पुरुषोत्तममास पनि भनिन्छ । अधिकमासमा नरको अर्को उच्च रूप “नारायण “/ ज्ञान,ध्यान,जप,तपको चेतनाले खोलेको चैत्न्यको मानवीय रूपको पूजा गरिन्छ ।

स्वाभाविक भन्दा बढी भएको मास( महिना) भएको कारण अधिकमाससँग जोडिएको ( चलनचल्ती भन्दा बढी भएको कारण ) माहात्म्य वा कथा सुन्ने, आफ्नु आर्ज नको केही दानदिने र पुन्य प्राप्ति गर्ने परम्परा रहेको देखिन्छ।

ती माहात्म्यहरू त्यो समयमा सृजना भएका मानव र समयको बारेमा सृजित साहित्य हुन । यी र यस्तै अनेकौं साहित्य समय / महिनाको घटबढसँग जोडिएका साहित्यहरू छन् । यस्ता विषय लेख्ने, सुन्दा सुनाउनेलाई सम्ममान गरिन्थ्यो । अन्य ज्ञान,विज्ञान र खास सम्पर्क सम्बन्धमा व्यापकता नभएको कारण मानिस जीवन पाएपछि भए गरेका पापहरू नष्ट हुन्छन भन्ने कुराको कल्पनाले लेखिएको कथाहरूबाट मोक्ष खोज्ने परम्परा थियोे । चल्यो।

घटबढ भएको महिनाको कारण अधिक मासमा कुनै पनि शुभ कर्महरू वा साईतहरू हुदैनन् । गरिँदैन ।तर दैनिक गर्दै आएका कर्महरू नित्य पाठपूजा गर्नलाई मनाही छैन तर फल पाइन्न भन्ने लेखिएको भेटिन्छ । यो प्रसङ्गमा पनि कार्मलाई व्यवहारमा सामान्य र महत्त्वपूर्ण बनाइएको छ ।

वैदिक परम्परा अनुसार नेपालको इतिहासमा छैटौ शताब्दिदेखि सोह्रौ शताब्दीसम्मका अभिलेखहरूमा आषाढमा र पौषमा मात्र अधिकमास भएको पाइन्छ । पछि अनादी वैदिक परम्परालाई छोडी तेह्रौ शताब्दीको सिद्धान्तशिरोमणीको ज्योतिषफललाई आधार बनाई अन्य महिनाहरूमा पनि अधिकमास परेको उल्लेख गरेको पाईन्छ ।

(विवाहित महिलालाई मात्रै पतिगृहमा विवाहदेखि पछिको पहिलो वा विवाह गरेको वर्षमा आउने मलमासको महिना आषाढमा पति गृहमा बस्दा पत्नी( बुहारी)ले सासू पिर्ने, पहिलो क्षयमासमा बस्दा आफ्नै शरीरलाई पीडा गर्ने, पहिलो जेठमा जेठाजु पिर्ने, पहिलो पुसमा, ससुरालाई पिर्ने, पहिलो अधिकमासमा बस्दा पतिलाई पिर्ने, पहिलो चैतमा पितृगृहमा बस्दा आफ्नै बाउलाई पिर्ने कुरा मुहूर्तमार्तण्डदिकामा पाईन्छ । )

यस्तो भनाइको वैज्ञानिक आधार खुलेको छैन । यो विवाहित स्त्रीका लागि मात्रै पहिलो अधिकमास बार्ने पर्ने किन ? विवाहित पुरूषले बारना गर्न नपर्ने कारण परिभाषित नहुँदा र विश्व का अन्य धर्म सम्प्रदाय र ज्योतिष ग्रहगोचरले क्षय नहुने तर सनातन हिन्दु धर्मावलम्बीका सम्प्रदायलाई मात्रै पिर्ने कुरा विज्ञान सम्वत देखिन्न । यो महिला त्यो पनि विवाहित पत्नीले नै मान्नु पर्ने किन ?

प्रश्नको उत्तरभित्र सामाजिक संरचनाको विकाससँग जोडिएको पत्नी निजी सम्पत्ति र पारिश्रमिक विहिन विश्वासिलो कामदारको स्वरूप र लैङ्गिक विभेदको प्रारम्भको एउटा विन्दुमान्न सकिन्छ !

यो विषय जोडिएको मुहूर्तमार्तण्डको १६२८ संवत्मा र मूहूर्तचिन्तामणिको १६५७ संवत्मा रचना भएको हो । भन्ने तथ्य भेटिएको छ । वेदवेदान्तमा नभएका विषयलाई प्रतिस्थापन गर्नेहरूले वैदिक परम्पराका प्राचीन ग्रन्थहरूलाई आधार मान्नु पर्थ्य‍ो होला कि मानिएन ?

मासको फेराभित्र जोडिएको ३६५ दिनको एक वर्ष वा १२ महिना हुन्छ । सूयको गतिअनुसार गणना गरिने मासलाई (महिना) सौरमास भनिन्छ । त्यस्तै चन्द्रमासको गतिको आधारमा गणना गरिने मासलाई चन्द्रमास भनिन्छ । सामान्यतया सौरमासमा संक्रान्ति देखि मसान्तसम्ममा २९ दिनदेखि ३२ दिनसम्मको एक महिना हुन्छ र चन्द्रमासमा एक पूर्णिमादेखि अर्को पूर्णिमासम्म २९ दिन १२ घण्टा ४४ मिनेट र २४ सेकेन्डको एक चन्द्रमास हुन्छ । ( ज्योतिषी ब्याख्या र वैज्ञानिक तथ्यको आधारमा लेखिएको )

त्यस्तै सौरमासको गणनाअनुसार एक वर्षमा जम्मा ३६५ दिन हुन्छ भने चन्द्रमास अनुसार दिन ( गणनाअनुसार) ३५४ दिन मात्र हुन्छ । सौरमासभन्दा चन्द्रमासको दिन गणनाअनुसार ११ दिन बढी वर्षमा हुने गर्दछ । यसरी गणना गर्दा ३२ महिना, १६ दिन, १ घण्टा र ३६ मिनेट पुगेपछि एक अधिकमासबाट अर्को अधिकमास हुन आउँछ । यो क्रमले हरेक वर्षमा ११ दिनको फरकलाई जोड्दै जाँदा तीन वर्षमा एक महिना सौरमास भन्दा चन्द्रमास बढि हुन पुग्छ । ज्योतिषशास्त्रका अनुसार अधिकमास भन्नाले जुन चन्द्रमासभित्र सूर्य संक्रान्ति पर्दैन र त्यसलाई अधिकमास भनिन्छ ।

त्यस्तै जुन चन्द्रमासभित्र २ वटा सूर्य संक्रान्ति पर्यो भने त्यो क्षयमास हुन्छ। अधिकमास हुन हरेक ३२ महिना १६ दिन १ घण्टा, ३६ मिनेट पुगेपछि मात्रै पर्न आउँछ । क्षयमास हुन घटीमा १९ वर्ष र बढिमा ४१ वर्षमा मात्रै एक पटक पर्न आउने गर्दछ ।

यस्ता ग्रहगत अधिकमास र क्षयमासका समयको समायोजन गर्ने कार्यहरूमा विभिन्न स्थान अनुसार बेग्ला बेग्लै विधि र किसिमले गरेको पाईन्छ र हुन्छन्।

सौरमास र चन्द्रमासलाई तीन वर्षमा समायोजन गरिने हुदा त्यो अवधिलाई अधिकमास भनेर भनिएको हो । सौरमास सूर्य–चन्द्रमाको गतिमा आधारित हुने र चान्द्रमास तिथिमा आश्रित हुने भएकाले सौर्यमास जस्तो चान्द्रमास सामान्य गतिमा निश्चित हुदैन भनिन्छ । यहि नियमलाई आधार मानेर अधिकमास वा महिना बृद्धि हुने हुन्छ । अधिकमासको खास यो महिनामा हुन्छ भनेको भेटिएको छैन् । तर चान्द्रमासको गति अनुसार यो जुनसुकै महिनामा पनि पर्न सक्छ ।
“सर्वेषु मासेष्वधिमासकः स्यात” भन्ने लेखिएको कुराले अधिक मास जुनसुकै महिनामा पनि पर्न सक्छ ।

मलमास वा अधिकमास त्यस्तो कुनै डरलाग्दो अशुभ समय भने होईन । वर्ष दिनको समयको क्रमको चक्र मिलाउनकोलागि मलमास र क्षयमास आउने गर्दछ ।

पाश्चात्य परम्परामा ‘लिप इयर’ को सहायताबाट वर्षलाई कायम गर्ने गरिन्छ । लिप इयर हरेक तीन वर्षमा ठीक समयमा आउने गर्दछ भने अधिक मास चान्द्रमासको गतिमा निर्धारण हुने हुनाले अलि फरक पर्दछ।

हाम्रो सनातन धर्म सम्प्रदायको समाजमा कसैको जन्म,मृत्यु अधिकमासमा भयो भने यसलाई राम्रो नमान्ने चलन छ।कसैको मृत्यु र जन्म हुनु स्वभाविक हो तर अधिक मासमा हुने मृत्यु वा जन्मको अशुभलाई शुभ बनाउन समय केलाउनु पर्ने हुन्छ । समय केलाएर अर्को बनाइदिनु पर्ने भएको कारण पनि नराम्रो बनाइएको हुन सक्छ । यस्तो मान्यताले मानिसको जन्म र मरणको विषयलाई अमानवीय र विभेदयुक्त प्रथाको रूपभित्र छिराइदियो । अहिले पनि यी र यस्ता प्रचलनहरू नै अन्धविश्वासका आधार बनेका छन् ।

‘तीथ्यर्धे प्रथमे पूर्वोऽपरस्मिन्नपरस्तथा, मासाविति बुधैश्चिन्त्यौ क्षयमासस्य मध्यगौ’
अधिकमासमा जन्म वा मृत्यु भएमा अधिक पक्षको जुन तिथि छ शुद्ध पक्षको त्यहि तिथि कायम हुने प्रमाण पाईन्छ । यो पनि मानिसले मानिसलाई अपमान गर्न सृजना गरेको भेद हो ।

क्षयमासकालागि भने शुक्लपक्षको पहिलो महिना र कृष्णपक्षको पछिल्लो महिना गणना गरे पुग्ने बनाइएको छ । त्यसमा पनि तिथिमानलाई दुई भाग गरी तिथिको पूर्वाद्धमा जन्म वा मृत्यु त्यसको जन्म दिन वा मरणतिथि पहिलो महिनाको सोहि तिथि तथा उत्तराद्धमा जन्म वा मृत्यु भएमा पछिल्लो महिनाको समानपक्षको सोहि तिथि त्यसका लागि जन्मतिथि वा मरणतिथि हुने शास्त्रिय प्रमाण पाईन्छ। यसले पनि विभेद नै सृजना गरेको छ ।

यस्ता विषयले बालक आमाको गर्भमा रहँदैदेखि र मृत्युसँग जोडिएर इहलिला समाप्त हुने अवस्थासम्म ती व्यक्तिहरूको मानवीय अस्तित्वमा नै पाप र धर्मसँग जोडिदिने र परिवारभित्रका पुस्ताभर उपहास अपमान, हेलाँ होचो गर्ने/हुने सामाजिक वातावरण बनाउन यो व्याख्या गरियो।यस्ता विषय पढ्दा सामान्य लाग्छन् । कसैले विवेचना गर्न खोज्यो भने शास्त्र नमानेको, उच्छृंखल ,अराजक आदि भनिने तर जसलाई पर्छ परेकाहरूको पुस्तौंपुस्ताले हेपिएर र खेदिएर बाच्नु पर्ने हुन्छ । बनेका नीति नियमहरूमा सहभागीता र सहकार्यात्मक समानता जोडिनु पर्ने हो । तर शास्त्रमै उल्टो लेखिएको जस्तो देखियो । यस्तो कसैलाई लखेटिने विषय लेख्नु हुदैन ।

यस्ता प्रचलनहरू सुरू गर्नु अघि प्रतिपादकहरूले समान मानवीय अस्तित्वको बोध गर्न नसक्ने विषयको सुरुवात गर्न हुन्न भने चेत नभएको कारण अमानवीय प्रचलन सुरुवात भए ।यो सामाजिक रुपमा दुखद र अमानवीय पक्ष हो ।यस्ता विषयहरूको विवेचना र सुधार गर्नु सामाजिक रूपान्तरणको महत्त्वपुर्ण पक्ष हो । यस्ता समाज रूपान्तरणसँग जोडिएका विषयहरू मानवअधिकारकर्मी तथा नागरिक समाजले खोजविन गर्दै,रूपान्तरणको अभियान बनाउन सक्नु पर्दछ
।
सीता ओझा
२०८०/०३/२३

अधिकमास र क्षयमाससँग जोडिएका तथ्यहरूको अध्ययन र निष्कर्षको आधारमा तयार गरिए लेखन हो ।यसले सामाजिक भेद गरेको पक्ष जोड्न खोजिएको छ । थप सुझाव दिनु होला ।