नेपालको राजनीतिक इतिहासले विचारधाराभन्दा व्यक्तिपूजा र नेताप्रतिको अन्धभक्तिमा आधारित राजनीतिलाई बढी प्रश्रय दिएको तथ्य यथार्थजस्तो देखिन्छ। विभिन्न कालखण्डमा उब्जिएका शब्दहरू — ‘झोले’, ‘मण्डले’, र ‘रैती’ — केवल गालीजन्य विशेषण होइनन्, यी शब्दहरूले राजनीतिक चेतनाको गिरावट, विवेकको क्षय, र सत्तामोहमा हराएको जनसमूहको चरित्रलाई स्पष्ट रूपमा चित्रित गर्छन्।

यी शब्दहरू विश्लेषण गर्दा प्रस्ट हुन्छ कि राजनीतिमा विचार, मूल्य र सिद्धान्तभन्दा पनि नेताको अनुहार, चाकरी, र अन्धनिष्ठा प्राथमिकतामा रहेको छ। अब ती तीन शब्दको सन्दर्भमा क्रमशः हेऔं।

१. झोले — विचारमा होइन, नेताको झोलामा बाँधिएको चेतना

‘झोले’ शब्द २०४६ सालपछिको बहुदलीय युगमा नेपाली काँग्रेसका क्रियाशील कार्यकर्तालाई जनाउन प्रयोग भएको थियो। काँधमा झोला बोकी गाउँगाउँमा पार्टीको विचार प्रचार गर्ने, दुःखसुखमा पार्टीप्रति समर्पण गर्ने कार्यकर्ताको सम्मान थियो ‘झोले’ बन्नु। तर समयसँगै यसको अर्थ र स्वरूपमा गम्भीर परिवर्तन आयो।

अब ‘झोले’ भन्नाले विचारभन्दा व्यक्तिपूजामा रमाउने, नेताको हरेक कुरा सत्य मान्ने, आलोचना गर्न नसक्ने, अनि राजनीतिलाई रोजगारी वा चाकरीको माध्यम बनाउने कार्यकर्ताको प्रतिक बनेको छ।

र पछिल्लो दशकमा यो शब्द केवल काँग्रेसका कार्यकर्तामा सीमित रहेन। अहिले यो नेकपा एमालेभित्र प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीका अन्धसमर्थकहरूलाई पनि लक्षित गर्न थालिएको छ। तिनले पार्टीको आन्तरिक लोकतन्त्र, नीति, आलोचना आदि सबै छोडेर केवल ओलीको व्यक्तिमा आस्था राख्ने व्यवहार देखाएपछि, ‘झोले’ शब्दले नयाँ अनुहार पाएको हो।

२. मण्डले — निरंकुशताप्रतिको मोह

‘मण्डले’ शब्द पञ्चायती शासनकालको संरक्षकत्व बोक्नेहरूमाथि प्रयोग गरिन्थ्यो। सुर्यबहादुर थापाको ‘मण्डले सिद्धान्त’ र पञ्चायती राजनीतिक संरचनाबाट जन्मिएको यो शब्दले बहुदलीय व्यवस्थाको विरोध गर्ने, निरंकुशता स्वीकार्ने, राजा र शासकप्रति अविचारित समर्पण गर्ने सोचको प्रतिनिधित्व गर्छ।

पञ्चायती शासनको पतनपछि पनि ‘मण्डले’ प्रवृत्ति मरेन। आज पनि यसले लोकतन्त्रको मूल्यभन्दा सत्तामा बस्ने शक्ति केन्द्रको अनुकुल बन्ने र इतिहासको अत्याचारलाई महिमामण्डन गर्ने मानसिकता जनाउँछ।

समस्या यो हो — अहिलेको लोकतन्त्रमा पनि ‘मण्डले प्रवृत्ति’ जीवित छ, नयाँ अवतारमा। कुनै दलको शीर्ष नेता निरंकुश हुँदै गए पनि त्यसको आलोचना नगर्ने, केवल समर्थन गर्ने जमातको मानसिकता ‘नयाँ मण्डले’ प्रवृत्तिको संकेत हो।

३. रैती — नागरिक हैन, अझै पनि प्रजा मानसिकता बोकेको जमात

‘रैती’ शब्द परम्परागत रूपमा राजाको अधीनमा रहने प्रजाहरूलाई जनाउने शब्द हो। तर गणतन्त्र स्थापनापछि पनि यो शब्दले फेरि नयाँ अर्थ पायो — राजतन्त्र समाप्त भइसकेको युगमा समेत राजावादी सोच बोकेका, गणतन्त्रको मूल्य बुझ्न नसक्ने, अनि राजालाई फेरि सर्वसत्ताको रूपमा फर्काउन चाहने जमात।

‘झोले’, ‘मण्डले’, र ‘रैती’ — केवल गालीजन्य विशेषण होइनन्, यी शब्दहरूले राजनीतिक चेतनाको गिरावट, विवेकको क्षय, र सत्तामोहमा हराएको जनसमूहको चरित्रलाई स्पष्ट रूपमा चित्रित गर्छन्।

यी ‘रैती’हरू प्रायः राष्ट्रवाद, धर्म, संस्कृति जस्ता नाराका आडमा गणतन्त्रप्रति वितृष्णा पोख्छन् र जनताले पाएको अधिकार फेरि शासकको पाउमा समर्पण गर्न तत्पर देखिन्छन्। लोकतान्त्रिक अधिकारलाई प्रयोग गरी लोकतन्त्रकै विरोध गर्ने यो द्वैध प्रवृत्ति राजनीतिक रूपान्तरणको गहिरो असफलता को प्रतीक हो।

विचारधाराको मृत्युपछि उब्जिएका यी शब्दहरू

‘झोले’, ‘मण्डले’ र ‘रैती’ यी तीनै शब्द एउटै संकटको तीन छायाँ हुन् — राजनीतिक चेतनाको ह्रास। जब राजनीति विचार, मूल्य र सिद्धान्तमा केन्द्रित हुँदैन, तब व्यक्तिपूजा, अन्धभक्ति र सत्ता–चाकरीले मूलधार कब्जा गर्छ।

झोलेहरूले नेताको आलोचना गर्न सक्दैनन्,
मण्डलेहरूले सत्ताको अत्याचारलाई सही ठान्छन्,
र रैतीहरूले जनताको अधिकार त्यागेर राजाको खुट्टा चाट्न खोज्छन्।

यी तीनै प्रवृत्ति लोकतन्त्रका लागि खतरनाक छन्।

आजको आवश्यकताको सबभन्दा ठूलो कुरा भनेको यी शब्दहरूलाई केवल गाली नभई चेतावनीका रूपमा बुझ्नु हो।
नेपाली राजनीतिमा यस्ता प्रवृत्तिहरूको अन्त्य र विचारप्रधान, विवेकयुक्त, नागरिक–केन्द्रित राजनीतिको पुनर्स्थापनाको माग चर्किनु आवश्यक भइसकेको छ।

विकल्प के छ?

यी शब्दहरूको विरुद्धमा लड्न जनताले चेतनाको राजनीति रोज्नुपर्छ —
-झोला बोकेर नेताको पूजा नगर्न,
मण्डल बनाएर सत्ता संरक्षण नगर्न,
रैती भएर प्रजाजस्तो नबाँच्न।

हामी सबै नागरिक हौं — विचारयुक्त, अधिकारयुक्त र जिम्मेवार।

चेतना भया।