कुनैपनि जाति या राष्ट्रको श्रेष्ठता या हिनताको बोध उसको संस्कृतिबाट हुनेहुँदा हामीले आफ्नो देश या समाजको उत्थान र पतन, उन्नति र अवनत्तिको तस्वीर उसको संस्कृतिको आधारमागर्ने गर्दछौं । हामी जन्मनासाथ आफ्नो अनुसार समाजिकरणको प्रक्रियामा भिज्न थाल्छौं । जसमा हाम्रो शिक्षा संस्कार परम्परा वा रितिरिवाज वातावरण र कार्यशैली आदिले समाजमा एउटा आधार तैयार पार्दछ । जुन समाजमा रहन्छौं त्यस समाजले हाम्रो ईच्छा आकांक्षालाई प्रभावित गर्दछ र हाम्रो ईच्छाहरुले पनि अरुको ईच्छाहरुलाई प्रभावित गरिरहने प्रक्रियाले अन्ततः समाज निर्माणको आकार प्रकारमा सहयोगात्मक भूमिका खेलेको हुन्छ । यस्ता परम्पराले हामीलाई धर्म र दर्शनको माध्यमबाट सत्य निकट पुर्याइ रहेको महसुस हुन्छ । त्यसैको प्रभावले हाम्रो जीवनमा धर्मपरायण यसरी कुटिएर भरिएको हुन्छ कि हामीलाई लाग्छ बाँकी रहेका हाम्रा अधुरा काम र सपनाहरू पाठपुजा या प्रार्थना गरेर पनि सम्पन्न हुन सक्छ भन्ने दृढविश्वास हामीमा जमेर बसेका हुन्छन् । यही श्रद्धा र आस्थाभित्र भयको गौण भूमिकाले हामीबीच काम गरिरहेको बोध भने हुन्न । बाल्यकाल देखी नै हामीलाई घर परिवारले शिक्षा र संस्कार यसरी दिएर हुर्काइएका हुन्छन कि हामिले झुठोबोल्दा,चोरीगर्दा पापलाग्छ या परस्त्रीमाथि कुदृष्टी राख्दा दण्ड सजाय भोग्नुपर्ने, बदनामी र त्रासको मनोविज्ञानले समाजलाई संयम र मर्यादित बनाउन खोजेको प्रष्टहुन्छ । यस प्रकारको प्राबधानहरुले हामी सबैलाई अनुशासित बनाउन, दु:खसुखमा साथदिने सौहार्द्रपूर्ण वातावरणले हामीमा एउटा उर्जा र आधार पारिरहेको हुन्छ । 

संस्कृतिसंग धर्म र सभ्यता : अंग्रेजीको कल्चर  लेटिनको कल्ट र फ्रान्सेलीको कोलेर शब्दको अर्थ खेतीगर्नु, बिकसितहुनु ,परिष्कृतहुनु या उत्तमस्थितिको रुपमा लिने गरिन्छ । प्रायः हामी धर्म संस्कृतिलाई एकसाथ संबोधनगर्ने गर्छौं । जबकि धर्म संस्कृतिमा धेरै अन्तर छ । धर्म ब्यक्तिगत हुन्छ र धर्मको सम्बन्ध आत्मा परमात्मा या मोक्ष प्राप्तिसंग मात्र नभई नैतिक मुल्यहरुको जग बसाल्ने दिशामा हुन्छ । जबकि हाम्रो जीवनलाई निरन्तर हाँकिरहने संस्कृति समाजको साझानिधि भएको कारण आपसमा लोकव्यबहारको चिज बनेको हुन्छ । संस्कृतिले धर्मबाट प्रेरणा लिन्छ र त्यसलाई प्रभावित गर्दछ । यसैगरि सभ्यता र संस्कृतिको बीचमा पनि ठूलो अन्तर छ । सभ्यता बाह्यरुप हुन्छ भने संस्कृति आन्तरिक रुप हुन्छ । संस्कृतिको सम्बन्ध आत्मासंग छ भने सभ्यताको शरीरसंग हुन्छ । अर्को हिसाबले भन्नुपर्दा जबहामी कुनै चिजबाट प्रेरित हुन्छौं त्यो संस्कृति हो । जब त्यस प्रेरणाबाट कुनै आविष्कार गर्छौ भने त्यो सभ्यता हो । यदि फुल सभ्यता हो भने उक्त फुलको सुगन्ध संस्कृति मानिन्छन् । 

सांस्कृतिक विशेषता : देशको भौगोलिक परिवेश र हावापानी अनुसारको जातजाति पहिरन भाषा संगीतकला चालचलन संस्कार परम्परा जीवन पद्धति एउटा महत्वपूर्ण पक्ष मानिन्छ । यस समाजभित्र रहेका जाति प्रजाजातिहरुलाई एउटा निश्चित विधि चलन र आआफ्नो परम्पराहरुको अन्तर्बस्तुलाई संस्कृतिले बाँधेर अघि बढाएको हुन्छ । समष्टिमा संस्कृति आदर्श र मुल्यहरुको ब्यबस्था हो । जसलाई देशको संविधान भन्दा दिगो र विश्वसनीयताको धरातलमा सनातन कालदेखि चल्दै आएका छ्न । हाम्रा सामाजिक र आध्यात्मिक मुल्यहरुलाई जिवन्त राख्ने यी चाडपर्वहरुमा दशैं तिहार छठ, जात्रा ल्होसार याख्खा मेचे तमु परम्परा जस्तै प्रकृति पुजा, पितृपुजा कुलपुजा, धाननाच, देउडा र मस्टो परम्परा, किराँत थारु यादव मैथिली शेर्पा लेप्चा दनुवार चेपाङ मगर जिरेल थकाली लगायत अल्पसंख्यक लोपोन्मुख जातिहरुले मनाउने प्रथा चलन उत्सवहरु सद्भावको प्रतिक हुन । आजपनि सामाजिक विभेद र असमानता रहँदापनि हिन्दुको बीचमा मुस्लिम, माथिल्लो जातिको बीचमा तल्लोजाति, तराई समुदायको बीचमा पहाडे समुदाय, धनीको बीचमा गरिब, शिक्षितको बीचमा अशिक्षित तथा बहुसंख्यकको बीचमा अल्पसंख्यक सबैजाति र समुदायहरुको संस्कृतिले एक अर्काबीच एकता भाईचारा सहिष्णुता कायमगर्ने विविधतायुक्त संस्कृतिले हामीलाई साझारुपमा रहन र बाँच्न सदैब अभिप्रेरित गरिरहेका हुन्छन ।  

यसो भनिरहँदा हाम्रा पुस्ता दरपुस्ताबाट हस्तान्तरण हुँदै आएका रितिरिवाज परम्परा  आजको परिबर्तित अवस्थामा कसैलाई असान्दर्भिक र अविश्वसनीय लाग्न सक्छ । कतिपय परम्परा र संस्कार कतिपयको नजरमा अन्धविश्वासी आडम्बरी तथा अब्यबहारिक पनि हुनसक्छ । यस्ता परम्पराहरुलाई समय साक्षेप सुधार या परिमार्जन जरुरी हुन्छ । तर सुधारको नाउँमा आफ्नो मौलिक सांस्कृतिक स्वरुपलाई कुरुप बनाउनु भने होइन । यसको मुलसंरचनामा दखल नपुर्याइ गरिने सुधार  स्वस्थ्य संस्कृतिको मांग पनि हो । यस्ता सांस्कृतिक मुल्यहरुले मानिसको आन्तरिक जीवनसंग जोडिएका हुन्छन् । जसले के सही र के गलतको आधारमा ब्यक्तिलाई दिशानिर्देश गराउने संस्कृतिले हरपल सुसंस्कृत गराइ रहेका हुन्छन्    

सभ्यता र सांस्कृतिक इतिहांस :   नेपाली संस्कृतिको इतिहास करिब दुईहजार बर्षको आसपास मानिएपनि पौराणिक ग्रन्थ अनुसार हिमपर्वत शृङ्खला मुनि बसोबासगर्ने मानवजातिको इतिहास भने प्राचीन मानिन्छ । काठमाडौ उपत्यकामा शासनगर्ने लिच्छवि शासन कालबाट आरम्भ भएपछि मल्लवंशका राजा पृथ्वी मल्लले नेपालको दुल्लु स्थित स्तम्भमा आफ्ना वंशावली अंकित पुस्ता दरपुस्ताहरुको पुरानो अभिलेख पाइन्छ । जतिबेला भारतमा मगध कोशल तथा उज्जैन जस्ता प्रसिद्ध राज्यहरुको कालखण्ड थियो । त्यसपछि नेपाललाई कामरु विदेह उदुम्बर अवन्ती र कैकयको चर्चा,  बुटवल निकट रामापिथोकसको प्राचीन मानव अवशेष अनि नेपाललाई सत्ययुगमा सत्यवती, त्रेतायुगमा तपोवन, द्वापरयुगमा मुक्त्तिसोपान र कलियुगमा नेपाल नामको चर्चा परिचर्चा रहेका थिए । यसका अतिरिक्त पुराण,धार्मिक ग्रन्थहरुमा, महापुरुष र विद्वानहरुको अभिलेख आदिको आधारमा नेपाली संस्कृति अनुपम एवं प्राचीन भूमिको रूपमा उल्लेख गरिएका छन् । 

सांस्कृतिक महत्त्व :  संस्कृति कुनै बाहिरी बस्तु होइन, नत सजाउने गहना नै हो । यो त्यो गुण हो जसले मानवबाट मानक बनाउँछ र सांस्कृतिक जीवनको अर्थलाई प्रष्ट्याएको हुन्छ । यही विश्वास परम्परा आध्यात्मिक भौतिक तथा बर्तमान जीवनशैलीमा अन्तर्निहित रहेका हुन्छन् । नेपालजस्तो बहुजातीय बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक बीचको एकता र सदभावले जीवनको अर्थ र बाँच्नेकला सिकाएको हुन्छ । यस्तो संस्कृतिसंग मानिसको अन्योन्यासृत सम्बन्धलाई अलग्याउन सकिन्न । 

अत:  नेपाल छुट्टै बिशिष्टताले भरिएको देश हो । जहाँ देवी देवताहरुको पबित्र जन्मभूमि, ऋषीमुनीहरुको तपोभूमी, शिव र गोरखनाथको विशिष्ठ्भूमी, बुद्धको शान्तिभूमि अनि पौराणिक ग्रन्थहरुको वर्णनले नेपाल अत्यन्तै प्राचीनभूमीको रुपमा बर्णन गरिएको छ । नेपाली माटोको ऐतिहांसिक महत्व र सांस्कृतिक वैभव धरोहर बहुअमुल्य निधिको रूपमा रहेका छ्न । यद्यपि आज हामी आर्थिकरुपले पछि परेपनि साँस्कृतिक एवं ऐतिहासिक रुपले नेपाल विश्वको वैभव मुलुकमा पर्दा कम्तिमा गौरब गर्न पाइएको छ । 

यसअर्थमा नेपालको सांस्कृतिक महत्त्व र इतिहास रोम मिश्र युनान सुमेर र चीनको भन्दा कम छैन । अनेकतामा एकता, बशुधैब कुटुम्बकम ,सहिष्णुता र उदारबाद नेपाली संस्कृतिको महत्वपूर्ण पक्ष हुन । जहाँसबै संस्कृतिका मानिसहरु आ–आफ्ना पिरमार्का बिर्सेर एउटा परिवारको रुपमा बस्ने र रमाउने संस्कृतिले पर्याप्त जीउने आधार तैयार पार्दछ ।  जुन विभिन्न जातजातिहरुको आआफ्नो जीवनशैलीबाट अभिब्यक्त्त हुने गर्दछ ।  नेपालको उत्कृष्ट संस्कृति भएकै कारण पश्चिमा राष्ट्रहरु समेत हाम्रो बहुमुल्य संस्कृतिको अनुशरण र नतमस्तक हुँदै आएका छ्न । नेपाली संस्कृतिको यही विश्वब्यापी हुनुको रहस्यलाई हामी सबैले बेलैमा ठम्याउन सक्नुपर्छ । 

चुनौतीहरु :  निश्चय पनि बढदो आधुनिकरण र वैश्वीकरणको असर हरेकक्षेत्रमा पर्दा त्यसबाट नेपाली संस्कृति अछुतो रहन सक्दैन । आजको मानिस भौतिक सुख प्राप्तगर्ने चक्करमा रातदिनको दौडधुपले बुढ्यौलीसम्म पुर्याएको देख्छौ तर पनि आनन्द र शान्ति पाउन सकिरहेका हुँदैनन । भौतिक सम्पन्नताले मात्र मानिसलाई सन्तुष्टि नमिल्ने रहेछ । ब्यक्तिको शरीर तृप्त भएपनि उसको मन र आत्मा अतृप्त रहेका हुन्छन् । जबकि संस्कृति मनको सुख शान्तिकोलागि आवश्यक मानिन्छ । 

आजको परिबर्तित अवस्थामा सधैं एउटा कुरा मनमा उब्जिन्छ बर्तमान समाजको नेतृत्व कसले गर्दछ ? परिबर्तनको काम त टेक्नोलोजीले गर्छ तर समग्र समाजको नेतृत्वको नि ? जब परिबर्तनको शक्ति कुनैदल  या एउटा समूहको हातमा राज्यसत्ता केन्द्रीत हुन्छ भने त्यसको प्रतिकार या निर्देशन त्यसको मुलनेतृत्व मौन बस्दाको दुष्प्रभाव नेपाली समाज यस्तै राजनीतिको शिकार हुन पुगेको छ । सामान्य जनताका शिक्षा स्वास्थ्य रोजगारीको अभावको कारण उनिहरुका तमाम आकांक्षाहरु थाती राखिएका छन । झण्डै एक तिहाइ जनता गरिबीको रेखामुनि बाँच्न विवश जिन्दगीले आफुलाई बचाएर संस्कृतिलाई पनि बचाउने चुनौतीले गर या मरको अवस्थामा उभ्याइदिएको छ । यस्तो बाध्यकारी परिस्थितिमा शारीरिक आवश्यकता पूरा नगरी मानसिक सन्तुष्टि पुरागर्न सकिन्न । आर्थिक समस्याहरुको कारण जनमानसमा संस्कृतिप्रति अनास्था जाग्ने, आफ्ना मूल्य मान्यता तथा नैतिकता संकट उत्पन्न गराउँछ । 

कहिले ब्यबस्था परिवर्तन,सरकार परिबर्तन, लोकतन्त्र सुध्रीकरण, त कहिले हिन्दुधर्म संस्कृतिको आत्मा “ॐ” शब्द हटाउने जस्ता दुस्साहस म्लेक्ष संस्कृतिप्रतिको स्वामीभक्त्तिलाई सहजै बुझ्न सकिन्छ । देशका भ्रष्टनेताहरु र कथाकथित बुद्धिजीवी बर्गको आशीर्वाद र अनुकम्पाको कारण हाम्रो जीवनको सुरक्षा र संस्कृतिको रक्षामा समेत बाधक बनेर उभिएको छ । 

सारांश : बस्तुत: संस्कृति एउटा जीवनधारा हो । हाम्रो समाजमा गुरु आमाबुबालाई भगवान मान्ने, दु:खपर्दा सहयोगगर्ने, बटुवालाई चौतारा बनाउने ,बृद्धबृद्धालाई सम्मानगर्ने, सानालाई मायागर्ने अनि समाजमा प्रेम सद्भाव र सहिष्णुता कायम गरेर औंला समाएर हिंड्न सिकाउने संस्कृति ज्ञानविज्ञानले भरिएको जीवनोपयोगी रहेका छन् । यस्ता संस्कृतिले ब्यक्तिमा असल संस्कार,सामाजिक एकता सद्भावलाई दर्शाएको हुन्छ । नेपाली संस्कृतिको यिनै महिमा राष्ट्रको गरिमाको द्योतक हुनाले यसको संरक्षण र सम्बर्द्धनको गम्भीर जिम्मेवारी आजको नयाँपुस्ताको काँधमा आएको छ ।  

– पुरुषोत्तम पोखरेल