रूस–नेपाल सहयोग तथा मैत्री समाजको अग्रसरतामा रूसमा बसोवास गरिरहेका साहित्यानुरागी नेपालीहरूको समेत सक्रिय सहभागितामा २५ सेप्टेम्बर २०१६ (आइतवार) का दिन नेपालको राजधानीस्थित रूसी विज्ञान तथा संस्कृति केन्द्रको प्राङ्गणमा विश्वविख्यात रूसी महाकवि अलेक्सान्द्र पुश्किनको प्रतिमा स्थापना गरियो । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका कुलपति गंगाप्रसाद उप्रेतीको प्रमुख आतिथ्यमा नेपालका लागि रूसका राजदूत आन्द्रेइ बुदनिक, रूसी संस्कृति केन्द्रका निर्देशक स्तानिस्लाभ सिमाकोभ, रूस–नेपाल सहयोग तथा मैत्री समाजका अध्यक्ष मिखाइल नेक्रासोभ, नेपाल–रूस मैत्री तथा सांस्कृतिक संघका अध्यक्ष भगवानरत्न तुलाधर, पुश्किनको आवक्ष कांस्य प्रतिमाका निर्माता मूर्तिकार ग्रिगोरी पोतोत्स्कीको समेत समुपस्थितिमा प्रतिमा अनावरण समारोह सुसम्पन्न भयो । त्यसै भव्य अवसरमा विश्व नेपाली साहित्य महासंघका केन्द्रीय सल्लाहकार कृष्णप्रकाश श्रेष्ठद्वारा रूसी भाषाबाट सोभैm नेपालीमा अनुदित काव्यसङ्ग्रह ‘रुसाल्का’ को पनि विमोचन भएको छ ।

उक्त काव्यसङ्ग्रहको सम्पादनमा सहयोग पु¥याउने अनुवादकका भाइ, नेपाल बालसाहित्य समाजका अध्यक्ष तेजप्रकाश श्रेष्ठबाट रूसी महाकविको काव्यसङ्ग्रह ‘रुसाल्का’ को लोकार्पणार्थ छोटो मन्तव्य दिइएपछि नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका कुलपति गंगाप्रसाद उप्रेतीबाट पुस्तक विमोचन गरिएको थियो । रूसको मैत्री प्रमण्डलका सदस्यहरूका साथै समारोहमा उपस्थित सबै महानुभावहरूमा पुश्किनका त्रासदी काव्यत्रय (‘रुसाल्का’, ‘मोजार्ट र साल्येरी’ एवं ‘जिप्सी’) का साथै २५ वटा कविताहरू समाविष्ट काव्यसङ्ग्रह ‘रुसाल्का’ उपहारस्वरूप प्रदान गरिएको थियो ।

यहाँनेर नेपाली पाठकवृन्दलाई रूसी महाकविको संक्षिप्त परिचय दिनु युक्तिसङ्गत हुनेछ ।
मास्कोको एक कुलीन परिवारमा सन् १७९९ को २६ मई (नयाँ शैलीअनुसार ६ जून) का दिन जन्मेका अलेक्सान्द्र पुश्किनको बचपन उनकी धाइआमाले सुनाएका लोककथा र लोकगीतहरूको संसारमा बितेको थियो । पछि उनी फ्रान्सेली विचारक भोल्टेएरका कृतिहरूबाट निकै प्रभावित हुन पुगे । खास गरी नेपोलियनद्वारा रूसमा आक्रमण हुँदा सन् १८१२ को देशभक्तिपूर्ण युद्धकालमा रूसी जनताले देखाएको वीरताले उनको बौद्धिक विकासमा ठूलो असर पारेको थियो ।

रूसी महाकवि अलेक्सान्द्र पुश्किनमा उन्नाईसौं शताब्दीको समकालीन यूरोपेली साहित्यको छाप पर्नु स्वाभाविकै थियो । आधुनिक रूसी साहित्यिक भाषाका प्रवर्तक मानिने अलेक्सान्द्र पुश्किन तथा नेपाली साहित्यमा आधुनिक चेतनाका संवाहक रहेका लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको काव्यसिर्जनाकालमा एक शताब्दीभन्दा पनि बढी समयको अन्तर रहे तापनि यी दुवै महाकविहरूमा प्राच्य र पाश्चात्य सौन्दर्यसास्त्रीय अनुभूतिको बेजोड समन्वय पाइन्छ । विशेषतः रोमाञ्चवादी साहित्यधाराकै प्रतिनिधि भएका हुनाले रूस तथा नेपालका महाकविद्वयको काव्य–चिन्तनमा धेरै समानता पाइनु अस्वाभाविक हुँदैन । यसैको परिणामस्वरूप पुश्किनले रूसी काव्यलाई आधुनिकतामा ढालेजस्तै अंग्रेजी साहित्यको स्वच्छन्दतावादी साहित्यिक धाराबाट प्रभावित हाम्रा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले पनि नेपाली साहित्यमा यथार्थोन्मुख स्वच्छन्दतावादी धारालाई चरमोत्कर्षमा पु¥याएका थिए ।

उपरोक्त कथनको पुष्टि विमोचित काव्यसङ्ग्रह ‘रुसाल्का’ मा समाविष्ट काव्यको अध्ययनबाट स्पष्ट हुनेछ । संक्षेपमा भन्ने हो भने नारीसमस्यामूलक ‘रुसाल्का’ काव्यमा नायकको सम्पन्नता र नायिकाको विपन्नता पारस्परिक नैसर्गिक प्रेममा समेत वाधक बन्न पुग्दछ । प्रतिभावान् संगीतकार मोजार्टप्रति उसकै अनन्य मित्र साल्येरीको ईष्र्याभावमा आधारित लघुत्रासदी ‘मोजार्ट र साल्येरी’ चाहिं ‘खुट्टा तान्ने प्रवृत्ति’ को पर्याय बनेको छ । पुश्किनको ‘जिप्सी’ र रूसी भाषामा समेत मूल काव्यकै छन्दमा अनूदित देवकोटाको ‘मुनामदन’ काव्यलाई दाँज्ने हो भने पूर्वीय जीवनदर्शनका उपज तर पश्चिमाभिमुख देवकोटामा तथा यूरोपीय जीवनदर्शनका प्रतिनिधि तर पूर्वाभिमुख पुश्किनमा कतिपय मूलभूत अन्तरका वाबजूद पनि निकै समानता ठम्याउन सकिन्छ । यी खण्डकाव्यहरूको रचनामा दुवै कविले लोकाख्यानलाई आधार तुल्याएका छन् । देवकोटाले मध्यकालीन नेवारी गीतको कथानकलाई ‘मुनामदन’ खण्डकाव्यको रचनार्थ प्रयोग गरेका थिए भने पुश्किनले पनि भारतीय मूलका मानिने घुमन्ते जिप्सी जातिको माझमा प्रचलित किम्बदन्तीलाई आफ्नो काव्यको आधारभूमि तुल्याएका थिए । त्यसैले रूसी भाषाबाट नेपाली भाषामा सोभैm अनुवाद गरिएको पहिलो कृति बन्न पुगेको ‘जिप्सी’ काव्य (ई.सं. १९६८) ‘मुनामदन’ कै लोकछन्द लिएर नेपाली भाषामा उदायो ।

यी दुवै यथार्थवादी कृतिहरूको रचनाकालमा पूरै एक शताब्दीको अन्तर रहे तापनि तिनको साहित्यिक भावधारा समान रहेको छ भन्नु अतिशयोक्ति मानिने छैन । रूसी महाकविका अन्य अनूदित कविताहरूबाट पनि यस कथनको पुष्टि हुन्छ ।

नेपाली पाठकवृन्दमा रूसी महाकवि पुश्किन अब अपरिचित छैनन् भन्न सकिन्छ । नेपालीमा यसै पंक्तिकारको अनुवादमा अलेक्सान्द्र पुश्किनका दुई गद्यकृति ‘दुब्रोभ्स्की’ लघुउपन्यास र ‘बेल्किनका कथाकहानी’ (आख्यान) पनि प्रकाशित भएका छन् । रूसी महाकविका केही कविताहरू मेरा आत्मीय बन्धु जङ्गब चौहानबाट नेपालीमा र मेरा सहपाठी कवि दुर्गालाल श्रेष्ठको अनुवादमा नेवारीमा समेत निसृत भएका छन् । भविष्यमा रूसी महाकविका अन्य अमर कृतिहरूले पनि नेपालका विभिन्न राष्ट्रिय भाषाहरूमा पुनर्जन्म पाउने छन् । काठमाडौंमा स्थापित पुश्किनको प्रतिमाले यसै भावनाको अभिव्यक्तिस्वरूप पुश्किनकै ‘स्मारक’ कविताबाट एक श्लोक पैंचो लिएर नेपालीहरूलाई सम्बोधन गर्दै यसो भनेभैंm लान्छ :
नेपालभरि नै होला चर्चा मेरो प्रतिक्षण ।
भाषामा सबको होला मेरो नै नाम गुञ्जन ।।
थारू, किरात, नेवार, तामाङ्, गुरुङ्, मगर्, खश,
हिमाल्, पाहाड्, मधेस्वासी मेरो पैmलाउलान् यश ।।
रुसी महाकवि अलेक्सान्द्र पुश्किन ३८ वर्षको जम्जमाउँदो उमेरमै ईष्र्यालु दान्तेससितको मल्लयुद्धमा घाइते भई यस लोकबाट बिदा भए तापनि उनले जुन रूसी आधुनिक साहित्यिक भाषाको सिर्जना गरेका थिए सो जीवित छ र सदासर्वदा जीवित रहनेछ । उनका साहित्यिक कृतिहरूमा उनको युगको प्रगतिशील विचारधाराको प्रतिबिम्ब छर्लङ्ग उत्रेको छ । महाकवि अलेक्सान्द्र पुश्किनले आफ्ना अमर कृतिहरूमा तत्कालीन रूसी समाजको यथार्थ चित्रण प्रस्तुत गरेका छन् ।

रूसी विज्ञान तथा संस्कृति केन्द्रमा उगश्किनको प्रतिमा अनावरण तथा काव्यसङ्ग्रहको विमोचन समारोहको अवसरमा ‘पुश्किनको मास्को’ शीर्षकमा रूस–नेपाल सहयोग तथा मैत्री समाजका उत्तरदायी सचिव बोरिस भेर्शिनिनकृत छविचित्रहरूको प्रदर्शनी र ‘हाम्रो सुन्दर एकता’ शीर्षकमा रूसी चित्रकारहरूको ग्राफिक चित्रकला प्रदर्शनीको पनि समुद्घाटन सम्पन्न भयो ।
पुश्किनको काव्यसङ्ग्रहको डिजाइनकर्ता समन श्रेष्ठले सूचित गरेअनुसार रूसी महाकविको प्रतिमा अनावरण तथा पुस्तक विमोचन समारोह निकै भव्य वातावरणमा सम्पन्न हुनुका साथै काठमाडौंस्थित रूसी विज्ञान तथा संस्कृति केन्द्रमा रमाइलो शरदीय न्यानो साँझमा निकै बेरसम्म

रूसी गीतहरू गुञ्जेका थिए ।
फोटो सौजन्य : समन श्रेष्ठ
मिति ः २७ सेप्टेम्बर २०१६
काठमाडौं–मास्को ।