सीता ओझा -अध्यक्ष महिला अध्ययन केन्द्र नेपाल

साझा प्रकाशनको निर्वाचित सञ्चालक

शब्द भाषाको प्रयोगमा आधारित लिखित र मौखिक माध्यमबाट गरिने  कलात्मक प्रस्तुतिलाई नै साहित्य  भनिन्छ । साहित्य पनि एक शैक्षिक विषय हो । साहित्यको अध्ययन गर्ने सिद्धान्त छ । साहित्य शब्द ल्याटिन भाषाबाट आएको शब्द हो । ल्याटिन भाषामा साहित्य शब्दलाई litterratura भनिन्छ ।

साहित्य litterratura शब्दले साहित्यको निर्माणहरूको सेट भन्ने पनि बुझाउँछ ।उदाहरणको लागि देश,भाषा वा समयको विस्तार द्वारा, यो कामको सेटलाई सन्दर्भ मिलाएर प्रस्तुत र प्रयोग गर्ने गरिन्छ जुन विशेष प्रकारको सम्झौता पनि हो ।

साहित्यको इतिहास
मानवजातीको विकासको अस्तित्व सामाजिकीकरण नभएसम्म साहित्य शब्द अस्तित्वमा थिएन । लगभग सत्रौं शताब्दीसम्म लिखित कार्य कविता वा वाक्लोषको नामले चिनिन्थ्यो । त्यो समय  स्पेनमा स्पेनिशहरूले  विभिन्न प्रकारका कामहरूका गतिविधिहरूलाई ( कविता,गद्य वा नाटकीय भावमा लेखिएका  आफ्ना गतिविधिहरू  कवितात्मक शैलीमा प्रस्तुत गर्दथे ।
अठारौं शताब्दीदेखि साहित्य शव्दको विकास भयो । लगभग सय वर्षपछि साहित्य शब्दले अर्थसहित आकार ग्रहण गर्यो र  परिभाषित हुने मौका पाएको देखिन्छ ।

विसौं शताब्दीमा,रूसी औपचारिकता,विशेषगरी रोमन जाकोब्सनले,साहित्य र साहित्यका विशेषताहरू भनेर साहित्य शब्दको परिभाषित रूपमा अध्ययन गर्न वातावरण बनाए । त्यसपछि भाषाको काव्यात्मक समारोह गर्दै सन्देश प्रदान गर्न र लेखनको सौन्दर्य भिन्नता गर्न सफल भए ।

विसौं शताब्दीमा रूसी औपचारिकता,विशेषगरी रोमन जाकोब्सनले,साहित्य र यसको विशेषताहरूको रूपमा परिभाषित गरिएको हो भनेर ध्यानपूवर्क अध्ययन सुरू गरे । त्यसपछि भाषाको काव्यात्मक समारोह र सन्देश प्रदान गर्न लेखनको सौन्दर्य भिन्नता छुट्याउन सफल भए ।

त्यसैकारण,लेखिएका सबै कुरा साहित्यमा पर्दैनन् /हुदैनन् । उदाहरणका लागि पत्रकारिताभित्रका अनेकौं विषय वा शैक्षिक अनुसन्धानले भाषाको कवितात्मक कार्य पूरा गर्दैन ।यस्ता विषयले सामाजिकरूपमा कुनै विषयसँग जोडिएर सन्देश वा सुचना मात्रै दिने गर्छन । यस्ता विषयलाई साझा बनाउन खोजिएको हुन्छ ।

साहित्य मानवीय चरित्रको विशेष पक्ष हो । त्यसैले यो मानव संस्कृति पनि हो । मानवजातीको विकास र विस्तार स्थान र समय अनुसार यसका विशेषताहरू थपिदै जान्छन् । त्यसको उदाहरण  ग्रीसका पुराना साहित्यिक  रचनाहरू पछि साहित्यिक उत्पादनलाई चिह्नित गर्दछ ।जस्तै : इलियड Y ओडिसी, दुबै होमरबाट।

त्यसबेलाका महत्त्वपूर्ण  साहित्यिक रचनाहरूका सर्जकको रूपमा चिनिएका व्यक्तित्वहरू

विलियम शेक्सपियर वा एडगर एलन पो ( अंग्रेजी साहित्य )
मिगुएल डे सर्भेन्टस वा गेब्रियल गार्सिया माक्वेज ( स्पेनिश भाषामा )
जोहान वोल्फग्या v भाँन गोएथे वा फ्रान्क काफ्का ( जर्मन साहित्य )
भिक्टर ह्यगो वा अल्बर्ट क्यामस ( फ्रेन्च भाषामा साहित्य )
फ्योदोर दोस्तोयेवस्की वा लियो टोलस्टाँए ( रसियन भाषा साहित्य )

साहित्यलाई कलाको रूपमा पनि लिइन्छ ।
साहित्य मानिसको कलात्मक अभिव्यक्ति हो । यस्तो कला मानिसले भाषाको प्रयोगको उपयोग गर्दा  लिखित र मौखिक दुबै रूपमा गर्न सक्छन् । यो मानिसको संगठित विचार,अनुभुती,अनुभव वा जीवन कथा या अन्य क्षेत्रानुभवलाई परम्परागत ,औपचारीक र अपारंपारिक ढङ्गले व्यक्तिलेव्यक्त गर्ने शब्दको सौन्दर्यपुर्ण प्रस्तुति हो भन्नू पर्छ । साहित्यिक कथाहरूको वर्णनमा भावना,समवेदना,गन्ध,संवाद,स्थान,चरित्र र परिस्थितिहरूलाई विशेष तौरतरिकाले प्रस्तुत गर्न खोजिएको हुन्छ जसले भाषाको काव्यप्रणालीलाई अगाडि सार्छ ।  संगठित र स्वादिष्ट शब्दको चयन,प्रस्तुतिको उजागर गर्न सक्नु साहित्यिक सक्षमता वा क्षमता हो ।

कलाको विषेशताको सौर्न्दर्य तत्वहरूको प्रयोग गरेर,पढ्ने,लेख्ने,मौखिक प्रस्तुति गर्नेबाट रमाइलो गर्ने कुराले पाठकको कल्पनालाई जगाउछ र यसलाई अकल्पनीय ठाउँ र समयमा स्थानान्तरण गर्न सक्ने विषय नै साहित्यको कला हो । त्यसैले साहित्यलाई कलाको रूपमा स्थान दिएको हो ।

साहित्यका विशेषताहरू

पुरानो कलात्मक अभिव्यक्ति ,रचनात्मकता,मौलिकताबाट प्राप्त अनुभव,वास्तविकताको पर्दाफास तथा कल्पना र कल्पनाबाट सिर्जित विषयवस्तु ,राजनीति ,विज्ञान,दर्शनशास्त्र ,समाजशास्त्र आदिको प्रतिनिधित्व जस्तै : – सबैभन्दा पुरानो कविता गिलगोमेष

साहित्य तीन विधा मिलेर बनेको हुन्छ ।
१) लिरिकल
२) महाकाव्य वा कथा
३) नाटकीय
साहित्यिक कार्यहरूमा प्रयोग गरिएको भाषाले भाषाको काव्यप्रणालीलाई पूरा गर्दछ ।ल्यसैले  लेखिएका सबै कुराहरू साहित्यिक क्याननको आधारमा साहित्यको रूपमन लिदैन,जसले भिन्नता प्रदान गर्दछ तर समय र स्थान अनुसार स्थानान्तरण हुन्छ,थपिन्छ ( समावेशीकरण हुन्छ ) कथाहरूको वर्णनले साहित्यिक व्यक्तितब वा बयानात्मक आंकडाको प्रयोग गर्दछ,जुन भाषा प्रयोगको तरीका पनि हो । जस्तै रूपक,सिमिल,अक्सीमेरन आदि साहित्यिक धारहरू शैली,आलोचना ,विषयवस्तु वा ऐतिहासिक अवधि जस्ता कार्यहरूको श्रृङखला द्वारा साझा विशेषताहरू फरक छन् ।साहित्यको सिद्धान्तको प्रयोग गरेर यसको अध्ययनको निर्माणको विश्लेषण गर्न सकिन्छ । साहित्यको विशेषताहरूले साहित्यलाई परिभाषित गर्दछ ।

साहित्यिक आंकडा र विधाहरू
साहित्यलाई साहित्यिक विधामा विभाजित गरिएको छ , जुन उनीहरूको, प्रस्तुत विषय सामग्रीको आधारमा कार्यहरूको वर्गिकरण हुन्छ । साहित्य विधाहरूको परम्परागत वर्गीकरणले तीन मुख्य प्रकारको स्थापना गर्दछ,जुन लिरिक – एली,भजन,ओड,इक्लोग,व्यङ्ग्य समावेस छ । यो छोटो पदहरूमा लेखिएको द्वारा विशेषता हो ।

महाकाव्य वा कथा जसमा,अरूहरूबीचमा,महाकाव्य ,डीड गीतहरू,छोटो कथा र उपन्यास समावेश हुन्छन् । यसका सामग्री लामो पद वा गद्यमा वर्णन गरिएका हुन्छन् । नाटकीय  – नाटकहरू,त्रासदी,हास्य,प्रहसन आदि पर्दछन । कहिलेकाहीँ अन्य विधाहरू पनि वक्ता र डाउडेक्टिस जस्ता समावेश हुन सक्छन् ।

साहित्यिका  मुख्य प्रकारहरू

विशेषज्ञहरूले अहिलेसम्म प्राचीन साहित्यको सुरूवातको मिति परिभाषित गर्न सकेका छैनन् ।यसको प्रमुख कारण मौखिक परम्परा हो । यद्यपि पहिलो साहित्यिक कार्यको प्रारम्भ मेसोपोटामिया साम्राज्य,चीन र भारतमा लेखिएका थिए ।विभिन्न पाठ्य सामाग्रीमा आधारित भएर हेर्दा,यो गणना लगभग ईशापुर्व २००० बाट लिएको हो ।यसको उदाहरणको रूपमा ग्लिगामेश कवितालाई लिन सकिन्छ,जसले एक सुमेरपयन नायकको उपलब्धि पुन : वर्णन गरेको छ । यसरी फेला अर्को पुस्तक हो मृत पुस्तक – ईशापुर्व अठारौं शताब्दी ,डेटिआन प्राचिन इजिप्टको रमणीय पाठको रूपमा,यद्यपि ईसापुर्व अलेक्जान्ड्रियाको पुस्तकालयको ठुलो आगोमा यस्ता साहित्यिक पुस्तकहरू हराए / जले ।

मध्यकालीन साहित्य

मध्यकालीन साहित्य भन्नाले रोमन साम्राज्यको पतन र कोलम्बसको अमेरिका आगमनको विचमा भएको मानिएको छ । त्यसविचमा चर्चले एउटा संस्थाको रूपमा साहित्य र ज्ञानको माध्यम बनाऐको थियो । त्यसबेलाका भिक्षुहरूमा पुस्तकहरूका पाठको अनुवाद आफैंले गर्ने र आफैंलाई दिक्षीत पार्ने र लेख्ने पहुँच विकास भएको मानिएको छ । मध्ययुगीन साहित्यको प्रमुख कार्य धार्मिक विचारको उजागर र प्रचारप्रसार गर्नु  थियो,मध्यकालीन युगको प्रमुख विशेषज्ञता नै धर्मको प्रचारप्रसार मात्रै रह्यो । त्यसबेला विभिन्न प्रकारका पुस्तकहरू प्रकाशित भएका छन् ।जसमा  कोप्लामा लेखिएको लोकप्रिय विषयवस्तु प्रबल हुन्छ । मध्यकालीन साहित्यको नमुनाको रूपमा क्यास्टिलियमा साहित्यिक कार्यहरू सुरू भएका थिए ।

शास्त्रीय साहित्य वा ग्रिस साहित्य
ग्रीस साहित्यले बाइजान्टिन साम्राज्यको उदय नभएसम्म पुरानो ग्रीस वा ल्याटिन भाषामा लेखिएका कामहरू मात्रै समेट्छ । तिमीहरू पश्चिमी संस्कृतिको महत्त्वपूर्ण साहित्यिक कार्यभाग हुन् । ठिक यहि समयबाट साहित्य र ललित कलाको अवधारणा देखा पर्यो र युनानी पौराणिक कथाको विश्वास उजागर भएको मानिन्छ । शास्त्रीय साहित्यिक कार्यहरू महाकाव्य वा लिरिकीय कविताहरूको रूपमा चिनिन्छन् । अर्को तर्फ तिनीहरूपछि साहित्यिहरूमा तिनीहरूको केही प्रभाव देखियो ।

जस्तै : इलियड Y ,ओडिसी र हेसियोडको रोजगार र दिनहरू शास्त्रीय साहित्यपछि साहित्यिक विधाका अवधारणाहरू जन्मिए र विश्वव्यापी साहित्यका मान्यता प्राप्त लेखकहरू प्रकाशमा आए ।

पुनर्जागरण साहित्य
१४ औं  र पन्ध्रौं शताब्दीबाट विकसित भयो र वास्तविकतालाई आदर्श र कैप्चर गर्ने साथसाथै प्रकृतिलाई पुर्णता साथै खुसीको प्रतिकको रूपमा लिने  गरियो । यो समयको  विशेषता  वास्तविकता ,प्रकृति र आदर्शमा जोडियो । उदाहरणको रूपमा प्रिन्स Machiavelli लाई लिन सकिन्छ ।
बारोक साहित्य
बारोक साहित्य एक कलात्मक आन्दोलन थियो जुन सत्रौं शताब्दीमा सुरू भयो जुन  शब्द साहित्यमा प्रयोग भएको थियो ।यो रेनेसानसको आधारहरूको विकासको अभिव्यक्तिबाट चिनिन्छ । तिनीहरू,त्यसबेला संस्कृत र बौद्धिक भाषाको प्रयोग गर्ने व्यक्तित्वको रूपमा  चिनिए ।

रोमान्टिक साहित्य
अठारौं शताको अन्त्यसम्ममा रोमान्टिकवाद सुरूभयो । यसको प्रभाव विशेषगरी युरोपको जर्मनमा देखिएको छ । त्यसभित्र पुर्व – औद्योगिक विषयवस्तुहरू र मौलिकताको लागि अविरल खोजको पर्दाफास गर्ने विशेषता देखिन्छ । यश समयका लेखक एडगर एलन पो, जोहान वुल्फग,जस्ता लेखक देखिए ।

समकालीन साहित्य

समकालीन साहित्य वा आधुनिक साहित्य फ्रान्सेली राज्यक्रान्तीपछि अहिलेसम्म नै मानिन्छ । यो अवधिमा देखा परेका शैलीहरूमा रोकान्टिकवाद,यथार्थवाद,आधुनिकतावाद र अवन्त- गार्डे साहित्य हुन् । यो साहित्यमा अठारौं शताब्दीभरको जटिल सामाजिक,राजनीतिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरूका कारण र निरन्तर नविकरणमा रहेको विशेषता उजागर भएको छ । यो साहित्यले परिवर्तनको वास्तविकता,कारण र परिणामको मौलिकतालाई साहित्यिक माध्यमबाट प्रस्तुत गर्न सफल भएको छ । नेपाली क्रान्तिले उठाएका अनेकौं सवाल छन । ती परिवर्तनहरूसँग विभिन्न समावेशीकरण र हक अधिकारका विषय जोडिएर आएका छन् , तर विश्वको इतिहासमा जसरी परिवर्तनपछि परिवर्तनका मुद्दाहरूलाई साहित्यले पनि सम्बोधन गर्यो र फरक र मौलिक बनायो  त्यहि र त्यस्तै  विषय नेपाली साहित्यले सम्बोधन गर्न सकेको छैन । यो दुखद पक्ष हो ।

विश्वव्यापी साहित्य
मानिसको कार्य र कार्यहरूको श्रृङखला, सन्दर्भ सामग्री र प्रमाणिकताको परिणाम नै सांस्कृतिक सन्दर्भहरू बन्छन् । विश्वभरका यस्ता तथ्य र सत्यहरूको श्रृङ्गारीक रूप नै विश्व साहित्य हो । त्यो विश्वभर ज्ञात भएको विषय हो र हुनुपर्दछ । विश्व साहित्यमा प्रभाव छोड्न सफल जुलियट विलियम शेक्सपियर द्वारा लिखित – एक सय वर्ष एकाकशिपन गब्रिल गार्सिया माकर्वेन, विश्वभरका महिलाहरूले अहिले साहित्य र सृजनाका विषयमा आफ्नो स्थान,मान र भुमिकाको विषयलाई उठाएका छन् ।

यो  विषय साहित्यको सृजनाको मुल विषयमा लैङ्गिक सहभागिताको विषय र मानविय स्थान,मानको विषय महिला र अन्य वर्गको अस्तित्वसँग जोडेर उठाइएको हो । यस्तो गम्भीर विषयमा स्रष्टाहरूको ध्यान जानु पर्छ । समय  र स्थानसँग जोडिएको विषय हिजो उठ्यो भने आज लिङ्गको आधारमा मानविय हक र समानताको सम्बोधन हुनुपर्ने विषय उठेको हो । यस्ता विषयमा साहित्यिक चेत र चैतन्यले सम्बोधन गर्नै पर्छ ।

अन्य साहित्य
बाल साहित्य : बच्चाहरूका लागि लेखिएको साहित्यिक विधालाई बुझाउछ । यसमा छविहरूको व्यापक प्रयोग रगरेर चित्रण गरिएको हुन्छ । यसले सबै साहित्यिक विधाहरू ढाक्न सक्छ । बच्चाहरूको भाषा र शैलीलाई केन्द्रमा राखेर उनीहरूले प्रस्तुत गर्ने शब्दहरूको प्रयोग गर्दै यो साहित्य निर्माण गरिन्छ । यस्ता साहित्यमा अवास्तविक घटना,सत्यतथ्य,वास्तविकता र कल्पना दुबै जोड्न सकिन्छ ।   रङ्गिन चित्रांकन गरिएका तस्वीरहरू भए अझै पढनिय र सुन्दर देखिन्छन् । मुल विषयलाई आकर्षक बनाएर प्रस्तुत गर्नु  नै बाल साहित्यको विशेषता हो ।