लेखकको जीवन र कार्यक्षेत्र
शिक्षा क्षेत्रमा पाँच दशकभन्दा बढी समय बिताएका श्री ज्ञानहरि पौडेलद्वारा लिखित “खुरभूमि ज्ञानचक्षु” एउटा यस्तो कृति हो, जसले शिक्षा मात्र नभएर समाज र राष्ट्र निर्माणमा शिक्षाको भूमिकालाई गहिरो विश्लेषणका साथ प्रस्तुत गरेको छ। वि.सं. २०१२
सालमा तनहुँको भानु नगरपालिका–५, मैबल मैदान्थरमा जन्मिएका पौडेलले अर्थशास्त्रमा स्नातक र नेपालीमा एमएडसम्मको अध्ययन गरी शिक्षा क्षेत्रमा ५० वर्षको लामो यात्रामा विभिन्न विद्यालय र क्याम्पसमा शिक्षण र नेतृत्व प्रदान गर्नुभएको छ। अध्ययन-अध्यापनसँगै उहाँले कक्षा ६, ९ र १० का विद्यार्थीहरूलाई मार्गदर्शन गर्ने “युनिक नेपाली व्याकरण तथा अभिव्यक्ति” शीर्षकको पाठ्यपुस्तक लेखी सामग्री पनि उपलब्ध गराउनुभयो।यसैगरी उहाँले देखेका, सोचेका र गरेका कार्यका आधारमा “खुरभूमि ज्ञानचक्षु” नामक कृति हालै बजारमा ल्याउनुभएको छ ।

“खुरभूमि ज्ञानचक्षु” एक अत्यन्तै विचारोत्तेजक र गहिरो उद्देश्य भएको कृति हो, जसका लेखक श्री ज्ञानहरि पौडेल हुन्।
नेपाली शिक्षा प्रणालीको वर्तमान अवस्थालाई गहिरो विश्लेषण र आलोचनासहित प्रस्तुत गर्ने यो पुस्तकले शिक्षा क्षेत्रमा
व्यापक सुधारको आवश्यकता र आवश्यकता भएका परिवर्तनहरूको आवश्यकता माथि प्रस्ट धारणा प्रस्तुत गर्दछ।
पुस्तकको नाम “खुरभूमि ज्ञानचक्षु” आफैंमा एक दार्शनिक दृष्टिकोणको परिचायक हो। “खुरभूमि” भन्नाले यथार्थको आधार
र “ज्ञानचक्षु” भन्नाले ज्ञानको आँखाको प्रतीक भएकाले यस पुस्तकले वास्तविकता र ज्ञानका बीचको सम्बन्धलाई गहिरो
रूपमा देखाउँछ।

श्री पौडेलका लागि शिक्षा एक साधना मात्र नभएर समाज र राष्ट्र निर्माणका लागि एउटा शक्तिशाली माध्यम हो। उनले आफ्ना विचारहरू र अनुभवलाई पुस्तकको माध्यमबाट समाज र शैक्षिक सुधारको लागि एक मार्गदर्शनको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्।

कृतिको संरचना
यो कृति १९४ पृष्ठमा ४६ शीर्षकमा विभाजित विभिन्न विचारप्रधान लेखहरू समेटिएको छ। प्रारम्भमा प्रा.डा. विद्यानाथ
कोइरालाद्वारा लिखित ‘मैले जे बुझेँ’ शीर्षकको लेखले कृतिप्रति अपेक्षा र मूल्यांकन प्रस्तुत गरेको छ भने त्यसपछि
दायित्व वाङ्मय प्रतिष्ठान नेपालका अध्यक्ष रामप्रसाद पन्तको लेख ‘ज्ञानहरिको ज्ञानचक्षुले देखेका कुरा” मार्फत लेखकको
व्यक्तित्व र कृतिको प्रभावको चर्चा गरिएको छ।

लेखक स्वयंले प्राक्‍कथनमार्फत कृतिको उद्देश्य र लेखन प्रेरणाको वर्णन गरेका छन्। त्यसपछि पुस्तक विभिन्न सामाजिक,
शैक्षिक, राजनीतिक तथा दार्शनिक विषयहरूमा आधारित लेखहरूमार्फत अघि बढ्छ।

कृतिको मूल भागमा लेखकले शिक्षा प्रणालीमा रहेका विकृति, शिक्षामा रहेको वर्गीय विभाजन, सरकारी शिक्षा प्रणालीप्रतिको उपेक्षा, शिक्षकहरूको दायित्व र नेतृत्व क्षमताका विषयमा गहिरो विश्लेषण गरेका छन्। साथै, शिक्षाको माध्यमबाट समाज सुधार र व्यक्तित्व विकास कसरी सम्भव छ भन्ने विषयमा आफ्ना अनुभवसिद्ध विचारहरू प्रस्तुत गरेका छन्।

पुस्तकका मुख्य विचारहरू
पुस्तकका विषयवस्तुहरू शिक्षा, शिक्षक, विद्यार्थी, पाठ्यक्रम, शिक्षासम्बन्धी नीतिहरू र सामाजिक सन्दर्भहरूमा आधारित छन्। उनले भनेका छन् कि शिक्षा केवल जागिर पाउने माध्यम होइन, यो जीवनका मूल्य र राष्ट्रनिर्माणको मार्गदर्शक हो। यस प स्तकको नाम “खुरभूमि ज्ञानचक्षु” मा यथार्थ र ज्ञानका सम्बन्धलाई स्पष्ट रूपमा चित्रित गरिएको छ। यस पुस्तकमा तीन
प्रमुख समयावधि (विगत, वर्तमान, भविष्य) को शिक्षाबारे छलफल गरिएको छ।

विरासतको शिक्षा (विगत)
लेखकका अनुसार, अतीतको शिक्षाले केवल ज्ञान र सीप प्रदान गर्ने काम गरेको छैन, यो एक संस्कार र नैतिकता स्थापित गर्ने प्रक्रिया थियो। गुरुकुल परम्परामा आधारित शिक्षा जीवनसँग जोडिएको थियो, जसले मानिसलाई कर्तव्यपरायण, नैतिक र राष्ट्रभक्त बनाउने काम गरेको थियो। यस शिक्षा पद्धतिमा विद्यार्थीलाई व्यवहारिक शिक्षा दिइने थियो जसले जीवनका सबै पक्षको समृद्धि सुनिश्चित गर्थ्यो।

आजको शिक्षा (वर्तमान)
आजको शिक्षा पद्धतिका बारेमा लेखकको दृष्टिकोण निकै चिन्ताजनक छ। उहाँका अनुसार, अहिलेको शिक्षा मुख्य
रूपमा रोजगारी र वित्तीय लाभको पक्षमा केन्द्रित भएको छ। यसले सामाजिक उत्तरदायित्व र सेवाभावको कमी
देखाएको छ। आजको शिक्षा प्रणालीमा पाठ्यक्रम अनावश्यक र अव्यवहारिक भएको छ। शिक्षणशैली पुस्तकमा
आधारित रहेको छ र शिक्षकहरूको भूमिका केवल पाठ्यपुस्तक पढाउनेमा सीमित गरिएको छ। दलीय हस्तक्षेपले
विद्यालय र क्याम्पसहरूलाई राजनीतिक अखडामा परिणत बनाएको छ।

भोलिको शिक्षा (भविष्य)
लेखकले भविष्यको शिक्षा प्रणालीको बारेमा सकारात्मक र उन्नत दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेका छन्। उहाँका अनुसार, भविष्यको शिक्षा ज्ञान र सीपको संयुक्त अभ्यास हुनुपर्छ। शिक्षकले नैतिक, मर्यादित र आदर्श बनिनु पर्दछ। पुर्ख्यौली ज्ञान र आधुनिक विज्ञानको समन्वय गरिनु पर्दछ। लेखकले बालमैत्री र विद्यार्थी केन्द्रित पठनपाठनको पक्षमा सुझाव दिएका छन्, जसमा विद्यार्थीलाई खुशी र संस्कारित नागरिक बनाउन मद्दत पुग्नेछ।

यस कृतिले समेटेका महत्वपूर्ण लेख अंशहरु
असल र चरित्रवान् बन्‍न आदर्शशिक्षा

शिक्षा केवल किताबी ज्ञान नभई जीवन जिउने कला हो, जसले व्यक्तिको बौद्धिक, नैतिक, सामाजिक र भावनात्मक विकास गर्छ। यसको मुख्य उद्देश्य सदाचार, इमानदारी, सेवाभाव, सहनशीलता र मानवीय मूल्यहरू विकास गर्नु हो। आजको पुस्तामा प्रविधिको पहुँच भए पनि मानवीय चेतना र सामाजिक दायित्वको कमी देखिन्छ, जसका लागि शिक्षक, विद्यालय, अभिभावक र समाज सबै मिलेर चरित्र निर्माणमा जोड दिने शिक्षा प्रणाली आवश्यक छ।

रुचिअनुसार शिक्षा : आजको आवश्यकता
शिक्षा व्यक्तिको सर्वाङ्गीण विकास र सफल जीवनका लागि महत्वपूर्ण मार्गदर्शक हो। तर परम्परागत प्रणालीले विद्यार्थीलाई आफ्नो रुचि र क्षमताबिना विषय पढ्न बाध्य बनाउँछ। रुचिअनुकूल शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीमा उत्साह, सिर्जनशीलता र आत्मविश्वास बढाउनुका साथै सीप विकास र आत्मनिर्भरता सुनिश्चित गर्छ। त्यसैले अहिलेको युगमा व्यवहारिक र रुचिअनुसार विषय छनोट गर्ने स्वतन्त्रता प्रदान गर्ने शिक्षाको आवश्यकता छ, जसबाट सफल र जिम्मेवार नागरिक तयार पार्न सकिन्छ।

शिक्षामा विधि, पद्धति र चुनौतीहरू
शिक्षा व्यक्तिको सर्वाङ्गीण विकासको माध्यम हो, जसलाई प्रभावकारी बनाउन उचित विधि र पद्धति आवश्यक हुन्छ। विधिले सिकाउने तरिका जनाउँछ भने पद्धतिले सम्पूर्ण शैक्षिक प्रक्रिया समेट्छ। हाल शिक्षामा गुणस्तरको कमी, प्रविधिको दुरुपयोग, समान पहुँचको अभावजस्ता चुनौतीहरू छन्। यस्ता समस्याहरू समाधान गरी समयसापेक्ष विधि र पद्धति अपनाउनु शिक्षा प्रणाली सुधारको लागि अत्यावश्यक छ, जसमा शिक्षाविद्हरूको सक्रिय भूमिका आवश्यक छ।

निम्न वर्गमा शिक्षा र स्वास्थ्यको खाँचो
समाजको निम्न वर्ग अझै शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाबाट वञ्चित छ, जसको कारण उनीहरू जीवनस्तर उकास्न असमर्थ छन्। आर्थिक अभाव, चेतनाको कमी र सुविधाको अभावले शिक्षा र स्वास्थ्य दुबैमा बाधा पुर्‍याएको छ। यसले बेरोजगारी, कुपोषण र रोग बढाउँछ। त्यसैले सरकारले निःशुल्क शिक्षा, छात्रवृत्ति, स्वास्थ्य बीमा र उपचारको व्यवस्था गर्नुपर्छ। शिक्षा र स्वास्थ्य बिना समानता र समृद्धि सम्भव छैन, त्यसैले सेवा पहुँच र चेतनामा सुधार आवश्यक छ।

समाहित शिक्षाको महत्व
समाहित शिक्षा सबै वर्ग, क्षमता, लिङ्ग, जात र सामाजिक अवस्थाका विद्यार्थीलाई समान अवसरसहित एउटै कक्षामा सिकाउने प्रणाली हो। यसले समावेशिता, सहिष्णुता, समानता र मानवता जस्ता मूल्यहरू विकास गर्छ। विभेदका कारण कोही पनि शिक्षाबाट वञ्चित नहोस् भन्ने सोच यसको मूल आधार हो। समाहित शिक्षाले सबैमा आत्मसम्मान र समान अधिकारको भावना जगाउँदै, समावेशी र दिगो समाज निर्माणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

पाठ्यक्रममा नारी र समाहित शिक्षाको आवश्यकता
शिक्षा सबैका लागि समान र पहुँचयोग्य हुनुपर्छ, त्यसैले नारी शिक्षा र समाहित शिक्षालाई पाठ्यक्रममा विशेष स्थान दिनु आवश्यक छ। महिलाहरू अझै पनि शिक्षा र अधिकारबाट पछि परेका छन्, जसलाई सुधार्न पाठ्यक्रममा लैङ्गिक समानता र नारी सशक्तीकरणका विषय समेटिनुपर्छ। समाहित शिक्षाले विविध पृष्ठभूमिका सबै बालबालिकालाई समान अवसर दिन्छ र विभेद घटाउँछ। यस्तो शिक्षाले समान, समावेशी र मानवतावादी समाज निर्माणमा सहयोग पुर्‍याउँछ र सबैका लागि समान अवसरको बाटो खोल्छ।

पूर्वीय दर्शन र प्राविधिक शिक्षा
पूर्वीय दर्शन ज्ञान, नैतिकता र आध्यात्मिक मूल्यमा आधारित शिक्षा हो, जसले आत्मपरिष्कार, करुणा, कर्तव्य र मानवता सिकाउँछ। प्राविधिक शिक्षाले व्यवहारिक सीप, प्रविधि र रोजगारीमुखी दक्षता प्रदान गर्छ। पूर्वीय दर्शनले जीवनका मूल्यहरू विकास गर्छ भने प्राविधिक शिक्षाले आत्मनिर्भरता र व्यावसायिक सफलता सुनिश्चित गर्छ। यी दुवै शिक्षाको सन्तुलनले मात्र व्यक्तिको सम्पूर्ण विकास र समृद्ध, सभ्य समाजको निर्माण सम्भव हुन्छ।

शिक्षा र सञ्चारको सम्बन्ध

शिक्षा र सञ्चार एकअर्काका पूरक र अपरिहार्य अंग हुन्। शिक्षा ज्ञान र सीप सिकाउने प्रक्रिया हो भने सञ्चार त्यसको आदान–प्रदान गर्ने माध्यम हो। शिक्षक र विद्यार्थीबीचको प्रभावकारी सम्पर्क, ज्ञान प्रसारण, र सिकाइ प्रक्रिया सञ्चारबिनाको सम्भव छैन। आजको प्रविधिमैत्री युगमा इन्टरनेट, मोबाइल, रेडियो, टेलिभिजनजस्ता सञ्चार माध्यमले शिक्षालाई सरल, पहुँचयोग्य र प्रभावकारी बनाइरहेका छन्। त्यसैले चेतनशील, सचेत र सुसंस्कृत समाज निर्माणका लागि शिक्षासँगै प्रभावकारी सञ्चार अपरिहार्य छ।

शिक्षा सुधारका लागि सुझावहरू
श्री पौडेलले शैक्षिक सुधारका लागि विभिन्न सुझावहरू प्रस्तुत गरेका छन्, जसले आजको शिक्षा प्रणालीलाई थप उपयोगी र परिणाममुखी बनाउन सक्छ। उहाँका प्रमुख सुझावहरू यस प्रकार छन्:

ज्ञान र सीपको संयुक्त अभ्यास: शिक्षाले केवल किताबबाट ज्ञान मात्र होइन, व्यवहारिक सीप पनि प्रदान
गर्नुपर्छ। यसले विद्यार्थीलाई जीवनका विभिन्न पक्षमा सक्षम बनाउँछ।

शिक्षकको आदर्श र मर्यादा: शिक्षकहरूले आफ्नो कर्तव्यलाई गम्भीरतासाथ लिनु पर्दछ। उनीहरूले
विद्यार्थीलार्ई प्रेरित गर्न र जीवनको मूल्य शिक्षा दिनुपर्छ।

पाठ्यक्रमको सुधार: पाठ्यक्रमलाई व्यवहारिक र सन्दर्भसँग जोडेर तयार गर्नुपर्छ, जसले विद्यार्थीलाई
वास्तविक जीवनका चुनौतीहरूमा सक्षम बनाउँछ।

राजनीतिक हस्तक्षेप हटाउनु: शिक्षा संस्थानहरूलाई राजनीति र दलीय प्रभावबाट मुक्त गरिनुपर्छ।
यसले शैक्षिक वातावरणलाई स्वस्थ र निष्पक्ष बनाउँछ।

समावेशी र जवाफदेही शिक्षा प्रणाली: शिक्षा प्रणालीलाई सबैका लागि पहुँचयोग्य र समान बनाउनु
पर्दछ, जसले सबै वर्गका विद्यार्थीहरूलाई समान अवसर दिनेछ।

पुस्तकको लेखन शैली र प्रस्तुति
श्री पौडेलको लेखनशैली सरल, प्रस्ट र प्रभावकारी छ। अनुभवसिद्ध भाषा, दार्शनिक शैली र सामाजिक
यथार्थलाई कलात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्ने क्षमता यो कृतिको विशेषता हो। लेखकले आफ्ना दृष्टिकोण र
विचारलाई प्रसंगअनुसार सजीव उदाहरणसहित प्रस्तुत गरेका छन्।

समग्र मूल्यांकन
श्री ज्ञानहरि पौडेलद्वारा लिखित “खुरभूमि ज्ञानचक्षु” एउटा प्रेरणादायी, विचारोत्तेजक र समाज रुपान्तरणमा योगदान पुर्‍याउने खालको कृति हो। यसले शिक्षा क्षेत्रका समस्या मात्र उजागर नगरी समाधानका उपायसमेत प्रस्तुत गर्छ। जीवन दर्शन र सामाजिक उत्तरदायित्वबोधसँगै राष्ट्र निर्माणमा शिक्षाको भूमिकालाई यसले प्रभावकारी रूपमा उठाएको छ।

शिक्षक, शिक्षा क्षेत्रमा संलग्न व्यक्ति, समाजसेवी, नीति निर्माता र युवापुस्ताका लागि यो पुस्तक अनिवार्य अध्ययनयोग्य कृति हो।

प्रकाशन विवरण

पुस्तक: खुरभूमि ज्ञानचक्षु

लेखक: ज्ञानहरि पौडेल

प्रकाशक: दायित्व वाङ्मय प्रतिष्ठान, नेपाल

प्रकाशन मिति: २०८० साल जेठ २८

संस्करण: दोस्रो (२०८० कृष्णाष्टमीमा प्रकाशित)

मूल्य: रु. ५००/-

प्रशान्त भट्टराई सभापोखरी-१,धुपू, संखुवासभा

हाल-बुढानीलकण्ठ न.पा.-१०, कपन, काठमाडौँ