“राष्ट्र भनेको भूगोल होइन जनता हो. राष्ट्रियता माटो होइन, जनताको सामूहिक भावना (विचार) हो।”

– वी.पी. कोइराला

अहिले हाम्रो देशमा वी.पी.का माथिका अभिव्यक्तिहरु  बहुत सान्दर्भिक र मननिय छन्. हाम्रो देशका शासक र नेताहरुले शासन संचालन गर्दा यी कुरा मनमा लिएको भए सायद यस्तो राष्ट्रिय संकट आउँदैन थियो होला l बिगत पच्चीस वर्षमा र पंचायतपछिको लोकतान्त्रिक मार्गमा हिड्दा यो सबैभन्दा ठुलो राष्ट्रिय संकट भन्दा अत्युक्ति नहोला l अहिले देश एउटा जटिल मोडमा छ l राष्ट्रिय अखण्डतानै खतरामा परेको स्थिति छ l बैदेशिक हस्तछेपको कारण नेपालको समस्या झन् जटिल बनेको छ l हुन त अहिले आएर प्रचण्डले ठूलो भूमिका खेलेका छन् संबिधान जारी गर्न तर यी अहिलेका अतिवादकाबीजारोपण उनैले माओबादीकालमा गरेका हुन् l आफ्नो निहित राजनीतिक स्वार्थ पूरा गर्न प्रचण्ड र बाबुरामले माओबादीकालमै जातीय मुद्दा उठाएको कुरा इतिहासमा साक्षी छ l अहिले आएर राष्ट्रले त्यसको नियति भोग्नु परेको छ l आज त्यहि कुरा प्रचण्ड र बाबुरामले जन्माएको “फ्रान्केस्टाइन” बनेको छ l

अमेरिकी रास्ट्रपति जोन एफ. केनेडी ले भनेका थिए – “जसले बाघ चड्ने रहर गर्छ, त्यसको अन्त्य बाघको पेटमा हुन्छ.” l जातीय, साम्प्रदायिक, अनि धार्मिक मुद्दा को नाममा राजनीति गर्ने तथा गर्न चाहनेहरुलाइ यो समयमै चेतना भया l यसले न त त्यो जाति, सम्प्रदाय, वा धर्मको नै हित गर्छ न त समग्र देश को हित नै l जब जाति, सम्प्रदाय, र धर्मको आगो राजनीतिमा बल्छ, तब त्यो निभाउन बहुत मुस्किल पर्छ, बर्षौं/शताब्दियौं लाग्न सक्छ l  धर्मको नाममा अहिले सम्म भारत र पाकिस्तान अनि इजरेल र प्यालेस्टिन बीच राम्रो सम्बन्ध हुन सकेको छैन किनकि दुवै केसमा धर्म राजनीतिमाथि हावी भयो l  जातीय वा साम्प्रदायिक नाउँमा पूर्व युगोस्लाविया, रुवान्डा, सुडान, कंगो, अनि संसार का कतिपय ठाउँमा मानवीयता मेट्ने खालका क्रुर हिंसात्मक गृहयुद्ध भएका र भैरहेका प्रसस्त उदाहरण छन् l केहि देश त टुक्रा-टुक्रा भए. टुक्रा हुनेमा प्राय भर्खर निरङ्कुशबादी सत्ता बाट मुक्ति पाएका देश छन् भने कतिपयमा लोकतन्त्र भएपनि यस्तै जातीय र धार्मिक मुद्दामा चुनाब जितेर सत्ता हात परेका निरङ्कुश शासक भएका देश पनि छन् l  तर दुवै केसमा एक वा केहि जाति, धर्म, वा समूहलाइ सुनियोजित दबाएर वा सिमान्तकृत पारेको उस्तै कारण छन्, चाहे त्यो युगोस्लाविया होस् वा सुडान. तर नेपाल को केस फरक छ l  हाम्रोमा न जंगबहादुर र राजा महेन्द्रको जस्तो निरंकुस साशन छ, न त सुडानमा जस्तो केहि जाति वा धर्मलाइ सुनियोजित पेल्ने निर्वाचित शासन नै छ. हो जरुर राणा र राजाका पालामा सताब्दियौं देखि शासकवर्गको जात – बाहुन र छेत्री – लाई काखा र अरुलाई पाखा गरेकै हो l त्यसमा त कसैको दुइमत छैन l यदी अन्य जातिका शासकवर्ग भएको भए खासै फरक तरिकाले शासन गर्दैन थिए होलान. यो सामाजिकप्राणी मानवको मानवीय कमजोरी हो, जुन शिक्ष्या र अध्यात्मले मात्र मेट्न सकिन्छ l २०४६ साल पछि लोकतन्त्र आईकन पनि शासक वर्गले सिमान्तकृत जाति र समुदायको मुद्दा बेवास्ता गरेकै हो lत्यसमा पनि दुइमत छैन lतर हामीले यो बिर्सनु हुन्न कि हाम्रो लोकतान्त्रिक अभ्यासको इतिहास २७ वर्ष पनि पुग नपुग छ, २०१७ सालको १.५ वर्ष जति को वी.पी. कोइरालाको निर्वाचित सरकारलाइ पनि लिएर l  संसारकै पहिलो लिखित लोकतान्त्रिक संबिधान भाको अनि करिब २४० वर्ष को लोकतान्त्रिक इतिहास बोकेको देश अमेरिकामा त अहिले सम्म कला र गोरा बीच को भेदभाव कायमै छ l त्यहाँ त नेपाल र भारतमा जस्तो आरक्षण पनि छैन l संसारकै लोकतान्त्रिक प्रणालीको जननी ब्रिटेनमा पनि महिला लगायत कसैलाई नेपालमा जस्तो आरक्षण छैन l नेपालमा त महिलालाई राजनीतिक देखि सरकारी जागिरमा ३३% आरक्षण छ l  आरक्षणले मात्रै सबकुरा समाधान हुने पनि होइन l तर सताब्दियौंको शासक बर्गको गल्तीलाई सुधार्ने एउटा राजनीतिक कदम हो अहिलेको लोकतान्त्रिक शासनबाट l  यो पक्कै पनि सानो कदम हैन l  यो कुरा बुझ्न जरुरि छ अहिले आन्दोलन गरिरहेका विभिन्न समुदाय र वर्गले l अर्को कुरा के पनि बुझ्न जरुरि छ वने आरक्षण सधैभरिलाइ हैन l बैज्ञानिक ढंगले जनगरणाको रिजल्ट हेर्दै उचित संयोजन गर्नुपर्छ l

वास्तवमा आरक्षण आफैंमा लक्ष्य होईन l हाम्रो लक्ष्य त समानता हो – जातीय, बर्गिक, साम्प्रदायी, लैंगिक, अनि धार्मिक. त्यो समानता पुग्नको लागि यो एउटा माध्यम(बाटो) मात्र हो l  जरुर, यसमा व्यक्तिमाथि अन्याय भाको छ, समाजका बाहुन र छेत्री जातिका गरिब अनि जेहेन्दार व्यक्ति माथि. तर के पनि बुझ्न जरुरि छ भने यो एउटा राजनीतिक समाधान हो l र यो सधै भरिको लागि होइन l यसलाई व्यक्तिभन्दा पनि समूहहरुबीचको समानताको दृस्टीकोणले हेर्नु पर्छ किनकि हामी जतिसुकै आदर्शका कुरा गरे पनि हामी सामाजिक प्राणी हौं l समाजमा बस्दा हाम्रो व्यक्तिगत मात्र होइन सामुहिक पहिचान पनि हुन्छ l तर हाम्रो लक्ष्य एउटा आदर्श समाजकै लागि हुनु पर्छ जहाँ एकले अर्कालाई खालि मानवको रूपमा हेर्नेछ अनि त्यहि अनुसार ब्यबहार गर्नेछ l त्यो आदर्श समाज धेरै टाढा छ lत्यहाँ सम्मको बाटोमा हामीले यस्ताकति समस्या झेल्नु पर्नेछ l पश्चिमा रास्ट्रहरुमा जस्तो खालि व्यक्तिकोमात्र समानताको आधारमा हाम्रो संबिधान समावेशी हुन सक्दैनl फेरी हाम्रो समाज निक्कै पछि छ ति पश्चिमा समाजहरु भन्दा l त्यसमा पनि हाम्रो पुर्बिय समाज “ब्यक्तिबादी” भन्दा बढी “सामुहिक” छ l  हाम्रा समस्या फरक छन् l तर समयले बताउने छ कि अमेरिकामा जस्तो आरक्षण बिहिन (खालि व्यक्तिबादी) प्रणाली र हाम्रो जस्तो समावेसी आरक्षण प्रणाली मध्ये कसले सामाजिक समानता बढी ल्याउनेछ, अरु कुरालाई कन्सिडर गरेर l   अहिले को संबिधानले व्यक्ति र समूहबीचको अधिकारलाई हदै सम्म मिलाएको छ l

अहिलेको संबिधानले जति पनि मागहरु उठेकाछन् तिनको भित्रि, स्थानीयतहबाटै समाधान गर्ने बाटाहरु खुला राखेका छन् l जायज अनि अत्वास्यक मागहरु को संबिधानमै सुनिस्चीता कायम छन्सं l बिधान पढेपछि म यति ठोकुवा गर्न सक्छु कि अहिलेसम्म बनेका जति पनि संबिधान छन्, ति भन्दा यो संबिधान धेरै नै उत्तम छ l संसारकै लोकतान्त्रिक र समावेशी संबिधानमा हाम्रो नयाँ संबिधान पर्दछ l  यो संबिधानमा यदि कोहि यस्तो वर्ग छ जसलाई अन्याय भाको छ भने त्यो महिला हो l हाम्रो संबिधानमा त्यो एउटा गम्भीर त्रुटी पक्कै छ.संबिधानको भाग-२(११)(६)मा  नेपाली पुरुषको बिदेशी महिलालाई अंगिकृत नागरिकता दिनसक्ने व्यवस्था छ तर नेपाली महिलाको बिदेशी पुरुषको तेस्तो अधिकारको बारे केहि लेखिएको छैन l तेस्तै भाग-२(११)(५)मा नेपाली महिला र बिदेशी पुरुषको सन्तान अंगिकृत नागरिक हुने व्यवस्था छ तर नेपाली पुरुष र बिदेशी महिला को सन्तानको बारेमा केहि लेखिएको छैन l सायद पहिले जस्तै बंसजको आधारमा दिने होला l  यी दुईटा उपधारामा स्पस्ट महिलामाथि अन्याय भाको छ जुन आगामी दिनमा सम्बोधन हुनु पर्छ l तर अन्य हिसाबमा मैले तेस्तो कुनै जाति वा वर्गलाई सिमान्तकृत गर्ने खालको प्राबधान देखेको छैन l

यो संबिधानको बिरोधगर्नेहरुलाई म के भन्न चाहन्छु भने यो संबिधान पहिला “लोकतान्त्रिक” संबिधान हो l लोकत्रान्त्रिक सिद्धान्त भित्रै यसले समस्याको समाधान दिने हो lलोकतान्त्रिक सिद्धान्त भन्दा बाहिर गएर यसले समाधान दिन सक्दैन l त्यसो भएमा हाम्रो लोकतन्त्र कम्जोर हुन्छ l लोकतन्त्र कम्जोर हुनु भनेको विभिन्न जातजाति, वर्ग, समुदाय, अनि लिङ्गहरुको आवाज कम्जोर हुनु हो lतेसो हुनुभनेको सिमान्तकृत जातजाति, वर्ग, समुदाय, अनि लिंगहरुको अपनत्व गुम्नु हो l अनि तेसो हुनु भनेको राष्ट्र र रास्त्रियता कम्जोर हुनु हो l जब राष्ट्र र रास्त्रियता कम्जोर हुन्छ, तब बिदेशी शक्तिहरुले सजिलै देशको सर्भवौमिकतामाथि अघोसित धावा बोल्न सक्छन l हाम्रो राष्ट्र, रास्त्रियता, र समान अधिकार को जग नै लोकतन्त्र हो. हामीले यहि लोकतन्त्रलाइ जगेर्ना गर्दै सुधार्दै लानु पर्छ l हाम्रो सबै समस्याका समाधान अरु कहिँ छैन, यसैमा छ l यो कुरा हामीले बुझ्न जरुरि छ l

नेपाल जस्तो सयभन्दा बढी जातजाति बस्ने देशमा अझ लोकतन्त्रको ठूलोमहत्व छ l एउतै जाति वा धर्म भाको देशमा देश अखण्ड रहेर एकदलीय वा निरंकुस शासन चल्न सक्छ होला तर नेपाल जस्तो देशमा त्यस्तो कदापी सम्भव छैन l बास्तबमा आजको समस्याको जरो हाम्रो बिगतको सयौंबर्षको अलोकतान्त्रिक/निरङ्कुश शासन प्रणाली नै हो l सयौंवर्षसम्म विभिन्न जातजाति, वर्ग, समुदाय, अनि लिंगलाई दबाएर राख्नुको कारणनै आज हामी यस्तो मोडमा आइपुगेका छौं l

अन्तमा म के भन्न चाहन्छु भने राजनीति खरायोको गतिमा दगुर्छ तर समाज कछुवा को गतिमा. त्यसैले, हामीले सर्बोत्तम संबिधान त पाईएला, उत्तम कानुन त पाईएला तर जब सम्म हाम्रो समाज गरिब, अशिक्छित, अनि पछौटा रहन्छ, तब सम्म जतिसुकै राम्रो संबिधान, राम्रो कानुन, र राम्रो शासन प्रणाली भएपनि समाज परिवर्तन हुन सक्दैन l कसैलाई सार्बजानिक ठाउँमा छुवाछुत गर्न कानुन ले रोक्ला तर उसको मस्तिस्कमा छुवाछुत गर्न कुनै कानुनले रोक्न सक्दैन l त्यसको एउतै मात्र उपाय उचित शिक्ष्या – घर देखि स्कूल र चुलो देखि चौको सम्म – हो lअभिभावकहरुले नानीहरुलाई कसैलाई भेदभाव नगर्न, कुनै समुदायका नेपालीहरुलाई हेयभावको दृस्टी ले नहेर्न र त्यस्ता शब्दले सम्बोधन नगर्न पहिला आफैं उदाहरण बनेरनानीहरुलाई सिकाउनुपर्छ l कानुनको लागू त छदैं छ lसायद यो हाम्रो लागि अन्तिम मौका हो, राष्ट्रिय अखण्डता जोगाउने l पहिले जस्तै अब पनि कसैलाई तल्लो जातको अनि कसैलाई दोश्रो दर्जाको नागरिक सम्झिने मानसिकता बोक्यौं भने राष्ट्रको अखण्डता खतरामा पर्नेछ l अब बोलीले होइन ब्यबहारमा देखाउन सक्नु पर्छ l जती  जातीय र साम्प्रदायिक संघीयता देशको अखण्डताको लागि खतरा छन् त्यति नै जातीय र साम्प्रदायिक भेदभाव राष्ट्रिय अखण्डताको लागि खतरा छन् l अनि यी दुवै लोकतन्त्रका सत्रु हुन् l अनि यस्ता कुरा गर्दा आफु अनुकूल ब्याख्या र ब्यबहार गर्ने मुर्खता कदापी गर्नु हुन्न l एउटा राईले बाहुन लाइ छुवाछुतको आरोप लगाएर आफू चाहिं दमाई-कामीलाई घरको दैलो भित्र छिर्न नदिने गर्न थाल्यो भने समस्या जहाँको त्यहि रहन्छ l

समाज “रिभोलुशन” भन्दा नि ज्यादा “इभोलुशन” बाट अगाडी बढ्छ l सताब्दियौनको सामाजिक सोच, ब्यबहार, र संरचना रातारात बद्लिन सक्दैन. यसको लागि समय लाग्छ l यो कुरा आज संबिधान को बिरोध गर्ने हरुले बुझ्नु जरुरि छ l अहिले “आवेग” भन्दा बढी “बिबेक” को जरुरि छ l सबैलाई समयमै चेतना भया l जय नेपाल !

[email protected]

+1-503-851-4615